Kragujevac – 200 godina prve prestonice moderne Srbije (1818-2018)

U godini u kojoj obeležavamo ogroman broj jubileja i godišnjica jedna od njih će proći gotovo neprimetno iako svojim značajem zaslužuje ne samo da se pomene nego i da se na adekvatan način predstavi građanima i javnosti. Ovaj tekst ima za cilj upravo to – otkrivanje pomalo skrivene i zaboravljene srpske istorije 19. veka koju je u velikoj meri obeležio jedan grad. Taj grad, prva prestonica moderne Srbije, baš na ovaj dan slavi svojih ponositih, prestoničkih 200 godina. Ime mu je Kragujevac.

Kratkotrajne borbe vođene tokom Drugog srpskog ustanka donele su sa sobom jedan, skoro ceo vek dug, period mira. Nakon sporazuma kneza Miloša, vođe ustanika i Marašli Ali-paše sa otomanske strane krenuo je vaskrs srpske države. Već 1817. godine znalo se koji će grad u Srbiji poneti laskavu titulu prestonice, titulu koju je poslednji put imalo Smederevo davne 1459. godine. Miloš se, istini za volju, privremeno prvo nastanio u svojoj rodnoj kući u Gornjoj Crnući, nedaleko od Gornjeg Milanovca ali je te iste godine naredio gradnju svog dvora u srcu Šumadije, gradu koji se prvi put pominje još u smederevskom tapudefteru broj 16 iz 1476. godine – Kragujevcu. Istorija je htela da Sunce slobode nakon tamnih vekova robovanja pod otomanskom vlašću ponovo grane u samom srcu Srbije.

Zašto Kragujevac?

Turski garnizoni su još uvek bili po Srbiji i po utvrđenjima bez obzira što je zavladalo doba mira. Sadašnja prestonica Beograd je bilo jedno od tih utvrđenja. Kako tada tako i danas, Beograd se nalazi na samoj raskrsnici puteva i kroz njega je prolazio Carigradski drum (sadašnji autoput) pa se relativno lako moglo stići tamo i zauzeti kontrola nad gradom. Na samim granicama Otomanskog carstva se nije mogla voditi nezavisna politika i nije se mogao slobodno graditi državni aparat. To je znao i mudri Miloš Obrenović pa je zato je za svoj prestoni grad odabrao Kragujevac. Tri su razloga zbog kojih je doneo takvu odluku:

• ne nalazi se na Carigradskom drumu – dovoljno je udaljen da ne bude izložen napadu ili intervenciji, a opet dovoljno blizu da se do njega dođe;
• smešten je u samom središtu zemlje i relativno udaljen od samih granica;
• dominantno i većinski srpsko stanovništvo sastavljeno od šumadijskih seljaka.

Naravno, sve to podrazumeva da je udaljen i od stranih uticaja koji bi se sasvim sigurno mešali u unutrašnje stvari da je prestonica bila smeštena na bilo kom drugom mestu. Stoga, na obalama reke Lepenice počinje gradnja Miloševog dvorskog kompleksa koji su sačinjavali: Milošev konak (izgoreo u bombardovanju grada 1941.), Šareni konak (konak kneginje Ljubice koji je takođe izgoreo do temelja 1884. godine ) i Amidžin konak, odnosno konak za domoustrojitelja dvora Simu Milosavljevića Paštrmca, njegovog ratnog saborca i odanog prijatelja kojeg je od milošte zvao Amidža (na turskom „stric“). Danas je on jedini sačuvani objekat iz nekadašnjeg dvorskog kompleksa.

Prestono doba (1818-1841)

Na Đurđevdan, 6. maja 1818. godine, u manastiru Vraćevšnica, na predlog Miloša Obrenovića sazvana je narodna skupština. Nahijski knezovi su aklamacijom prihvatili njegov predlog da Kragujevac postane prestonica Srbije. Tim činom Srbija je otpočela obnovu svoje državnosti, a Kragujevac postaje centar privrednog, političkog i kulturnog života Kneževine Srbije.

Kako se vremenom povećavao obim administrativnog posla koji je trebalo obavljati i kako je Srbija Hatišerifima iz 1830. i 1833. godine i formalno povratila svoju samostalnost to se vremenom počelo postavljati pitanje premeštanja prestonice iz Kragujevca. Nakon donošenja Turskog ustava iz 1838. godine ovo pitanje je i formalno pokrenuto kada je novosnovani i opoziciono nastrojeni Savet zahtevao da se prestonica premesti u Beograd.

Nakon što su mu savetnici otkazali poslušnost, knez Miloš je rezigniran rešio da napusti Srbiju i ode za Austriju.  Tako je on aprila 1839. iz Kragujevca otišao u Beograd, a odatle u Zemun. Zabrinuti zbog mogućeg narodnog bunta savetnici, potpomognuti mitropolitom Petrom i ruskim konzulom uspevaju da nagovore Miloša da se ipak vrati u Beograd. Tako je pitanje prestonice nakratko bilo rešeno – Kragujevac je bio prestonica na papiru dok je to suštinski bio Beograd. Tamo je Miloš bio pod strogim nadzorom Saveta na koji nije mogao nikako da utiče pa je rešio da abdicira. Prvog juna 1839. on napušta vlast, a dva dana kasnije i Srbiju.

Njegov naslednik knez Milan ubrzo umire (svega tri nedelje kasnije), a iz Carigrada dolazi Milošev drugi sin Mihailo koji preuzima vlast. Odmah po dolasku u Srbiju odlazi u Kragujevac gde ga je dočekala oduševljena masa sa zahtevom da vrati Miloša u Srbiju i prestonicu u Kragujevac. Prvu želju im nije ispunio, ali drugu jeste – 14. maja 1839. Savet donosi ukaz kojim se prestonica ponovo vraća u Kragujevac. Mnoge ustavobraniteljske vođe nisu smele ponovo doći u Kragujevac te su ubrzo napustile Srbiju (neki su otišli u Vidin, a Vučić i Petronijević su otišli u Carigrad). Zbog ogromnog sukoba koji je nastao između ustavobranitelja i Mihaila, u Kragujevcu je bilo vanredno stanje koje je morao da stiša ađutant ruskog cara baron Liven koji je nagovorio Mihaila da se predomisli i prestonicu ipak nastani u Beogradu ali i da pojedinim ustavobraniteljima dozvoli da se vrate u zemlju.

Knez Mihailo je izdao ukaz 25. aprila 1841. godine o premeštanju prestonice u Beograd čime je Kragujevac i defintitvno izgubio prestoni status. Ipak, taj period od 1818. do 1841. je izgradio i definisao Srbiju kao modernu, politički i administrativno ustrojenu, evropsku zemlju. Iako više nije bio prestonica Kragujevac nije prestajao da bude izuzetno važan strateški centar Srbije u godinama koje su nadolazile.

Grad u svemu prvi

Na ovom mestu prikazaćemo zašto Kragujevac nosi ovu titulu i zašto su mnogi Kragujevčani ponosni na to što je njihov grad prvi proneo luču svetlosti moderne i napretka u Srbiji. Pred vama se nalaze činjenice koje će na najbolji način prikazati svu važnost koju Kragujevac ima za stvaranje moderne i prosvetljene evropske Srbije.

• Prvi ustav – prvi srpski ustav je donet na Sretenje februara 1835. i zasluga je Miloševog sekretara Dimitrija Davidovića. U ono vreme je bio izuzetno napredan pa je opravdano nazivan i ,,francuskim žbunom u sred turske šume”. Međutim, zbog protivljenja velikih sila ubrzo je ukinut.

• Prvi srpski nacionalni program – nastao je na dvoru kneza Miloša u Kragujevcu 1832. godine. Bio je to plan za propagandu i opšti ustanak hrišćana u evropskoj Turskoj koji je Miloš predložio britanskom diplomati Dejvidu Urkvartu što će kasnije postati osnova za donošenje Načertanija 1844. godine.
• Prvi konzuli i diplomatski odnosi Srbije sa stranim zemljama – srpsko-britanski, srpsko-francuski, srpsko-ruski i srpsko-belgijski diplomatski odnosi uspostavljeni su u Kragujevcu.
• Prve novine – iz Beograda je tokom 1833. u Kragujevac premeštena državna štamparija ,,Tipografija” da bi tokom januara 1834. bile štampane prve novine u Srbiji. Bile su to Novine Srbske pod uredništvom Dimitrija Davidovića.
• Prva gimnazija – Prva srpska gimnazija (južno od Save i Dunava) je osnovana 1833. godine u Kragujevcu. Novembra te godine je premeštena Velika škola iz Beograda u Kragujevac, da bi tokom 1835. ona bila nazvana gimnazijom. Velike zasluge za njeno otvaranje imao je Vuk Karadžić koji je presudno uticao na Miloša da omogući školovanje srpskoj omladini. Nju su završili mnogi znameniti Srbi (primer vojvoda Živojin Mišić).

• Prvi univerzitet – viša škola ili Licej je osnovan takođe u Kragujevcu 1838. godine. Samo tri godine kasnije on će biti premešten u Beograd, a iz njega će izrasti i sadašnji Univerzitet u Beogradu tokom 1905. godine.

• Prvo srpsko pozorište – za datum nastanka uzima se 14. novembar 1834. kada je isplaćena prva plata direktoru teatra Joakimu Vujiću koji je na poziv Miloša stigao iz Austrougarske jula 1834. On je ustrojio prvo srpsko pozorište koje i danas nosi naziv Knjaževsko srpski teatar.

• Prvi orkestar – dvorski orkestar kneza Miloša ili Knjaževsko-serbska banda osnovana je 1831. godine pod vođstvom kapelmajstora Jozefa Šlezingera.
• Prvi sud – 1820. godine bila je obrazovana Kancelarija naroda serbskog koja se nazivala i Magistrat kragujevački ili Sud kragujevački. To je bila prva sudska ustanova u našoj zemlji. Kasnije će u tom objektu biti pravljena strategija za Kolubarsku bitku u Prvom svetskom ratu, a ono što je još zanimljivije – Stanislav Binički je upravo u toj zgradi pred Radomirom Putnikom (takođe Kragujevčaninom), Arčibaldom Rajsom i ostalim velikanima naše istorije izveo svoju koračnicu ,,Marš na Drinu”. Bio je to maj 1915. godine u vreme kada je u zgradi Suda bila smeštena Vrhovna komanda srpske vojske.

• Prva biblioteka – u kneževoj kancelariji je bilo puno knjiga koje označavaju stvaranje prve biblioteke u Srbiji. Zbog nedostatka arhivske građe ne može se precizno odrediti vreme nastanka biblioteke ali se veruje da je ona nastala tokom 1832. godine.
• Prva knjižara – prvu knjižarsku radnju otvorio je 1834. godne Gligorije Vozarević „knjigovezac i knjigoprodavac beogradski“. On je došao u Kragujevac odmah nakon što je štamparija preneta ovde.
• Prvi muzej – baron Zigmund August Volfgang Herder je dok je bio na proputovanju i istraživanju rudnog bogatstva Srbije 1835. Milošu poklonio zbirku ruda i minerala, odnosno prvu muzejsku zbirku u Srbiji. To se smatra začetkom nastanka muzeja u Srbiji, a misija barona Herdera se smatra prvom naučnoistraživačkom ekspedicijom u Srbiji. S obzirom da je u Miloševom posedu bio i slučajno pronađeni stari novac smatra se da su koreni numizmatike u Srbiji takođe nastali u njegovom dvoru.
• Prva galerija slika –1823. godine u kneževom konaku je stvorena prva galerija slika u Srbiji. U Miloševoj paradnoj sobi i kancelariji, pored jedne kopije umetničke slike, bile su i slike kneza Miloša, 12 slika ruskih careva i knezova, 2 slike ruskih ministara i slike Mahmuda II i Napoleona.
• Prvi novinski oglas – objavljen je u Novinama Srbskim 9. marta 1834.
• Prva apoteka – osnovana 1822. godine i predstavlja zametak savremene medicine u Srbiji. Do tada su se ljudi lečili narodnim lekovima i uz pomoć vračara i travara. Sa knezom Milošem se uvodi nova praksa (makar na dvoru). U Drugom srpskom ustanku zarobljen je jedan turski lekar koji je bio rodom Austrijanac ali koji je zbog humanog ophođenja prema njemu prešao u pravoslavlje i postao Đoka Novaković. Upravo on je pomenute godine u kneževom dvoru, u prizemlju konaka s desne strane otvorio prvu apoteku u Srbiji. Dve godine kasnije, novi knežev lekar Italijan Vito Romita je premestio tu apoteku iz dvora u varoš da bi bila pristupačna svim građanima. Nešto kasnije, tokom 1836. godine u Kragujevcu je otvorena i prva državna apoteka dostupna svim ljudima.
• Prva mitropolija – nakon ukidanja Pećke patrijaršije srpska crkva je potpala pod jurisdikciju Carigradske patrijaršije. Pošto su Srbi Hatišerifom iz 1829. stekli slobodu veroispovesti, vaseljenski patrijarh Konstantin I je 1831. priznao autonomiju SPC. Tako je, te iste godine, osnovana mitropolija sa sedištem u Kragujevcu. Za prvog mitropolita izabran je tadašnji iguman manastira Vraćevšnica Melentije Pavlović (koji je u Takovu blagosiljao Miloša i ustanike u Drugom srpskom ustanku).
• Prvi srpski crkveni ustav – Ustav – Načertanije o Duhovnim vlastima u Srbiji, usvojen je na zasedanju Skupštine u Kragujevcu, maja 1836. To je bio prvi pisani osnovni crkveni zakon u Srbiji.
• Prva zatvorena gradska tržnica – sagrađena je tokom 1828/9 i jedna je od prvih zatvorenih tržnica u tadašnjoj Evropi.

• Prvi bal – održan je oktobra 1834. u zgradi Narodnog suda, a priređen je u čast dobijanja velikog turskog ordena koji je sultan poklonio knezu Milošu. Miloš je bio u pratnji svoje kneginje Ljubice i sina Mihaila. Pratnja je prošla gradom u 18:30, da bi se sam bal završio negde oko 3 sata iza ponoći. Svirala je Knjaževsko-srbska banda pod vođstvom Jozefa Šlezingera, a posebno za ovu priliku su štampane pozivnice učesnicima.
• Prvi bilijar – na bilijarskom stolu sa tri kugle (dve bele i jednom crvenom) i štapom, odigran je u Kragujevcu 1822. godine na dvoru Miloša Obrenovića. Knez je voleo da posle šest sati, sat-dva provede igrajući bilijar.
• Prva lutrija – Knjaževsko-srbska lutrija ustanovljena je posebnom povlasticom Miloša Obrenovića decembra 1833. godine sa sedištem u Kragujevcu. Prvo izvlačenje srećaka organizovano je 30. decembra 1833, a izvučeni brojevi bili su 55, 38, 87, 25 i 15. Igrala se dva puta mesečno ali je zbog raznih špekulacija kneževom odlukom ona ukinuta 1837.
• Prva proslava Nove godine – tokom tridesetih godina 19. veka Miloš je praksu proslave Nove godine uz vatromet i pucnjavu prvi put uveo u Srbiji.
• Prvi udžbenik grčkog jezika u Srbiji – pod naslovom Grčka čitaonica za upotreblenije srpske mladeži napisana je 1837. godine u Kragujevcu.
• Prva zgrada Narodne skupštine – po nalogu kneza Miloša u porti Stare crkve podignuta je zgrada 1859. godine. Ostala je sačuvana do današnjeg dana.

• Prva skupština sa izabranim deputatima u istoriji Srbije – za skupštinu zakazanu za maj 1825. godine u Kragujevcu, knez Miloš je naredio da se izbor deputata izvrši u svim nahijama. Svaka nahija, prema svojoj veličini, birala je na nahijskim skupštinama određeni broj narodnih deputata. To je bio začetak predstavničkog sistema u Srbiji.
• Prva interpelacija – prvu interpelaciju (instrument kontrolne funkcije Narodne skupštine nad Vladom – pitanje koje Vladi šalje najmanje 50 narodnih poslanika po sadašnjem sistemu u Srbiji) podneo je na Miholjskoj skupštini 11. oktobra 1867. godine u Kragujevcu, narodni poslanik iz Beograda Arsa Lukić sa još 11 poslanika. Pitanje upućeno predsedniku vlade i ministru unutrašnjih poslova ticalo se istrage u vezi ubistva beogradskog trgovca Cvetka Pavlovića kojeg su u Ruščuku (Bugarskoj) ubili turski vojnici. Tražili su obrazloženi pismeni odgovor o uzrocima i motivima ubistva.
• Prvi skupštinski poslovnik – prvi zakon koji je donela prva zakonodavna skupština bio je Zakon o poslovnom redu od septembra 1870.
• Prvi zemljoradnički sajam – skupština koja je otpočela oktobra 1870. ostaće upamćena i po tome što je za vreme njenog trajanja (pa i duže do 4. oktobra 1871.) bila priređena prva izložba zemaljskih proizvoda u prisustvu velikog naučnika Josifa Pančića koji je držao predavanje o šumama. Tako se Kragujevac javlja kao naš prvi sajamski grad poljoprivrede i šumarstva.
• Prvi izbori za Narodnu skupštinu – raspisani avgusta 1871. godine na osnovu izbornog zakona koji je donela skupština. Ta skupština je ujedno bila i prva redovna sa trogodišnjim mandatom i sa njom započinje naš pravi parlamentarni, predstavnički sistem.
• Prva kasa uzajamne pomoći – osnovana je juna 1854. kao ,,bolesnička kasa” na inicijativu pre generacije radnika Topolivnice. Bolesnička kasa nazvana je kasnije Radnički fond što se smatra prvom institucijom zdravstvenog i socijalnog osiguranja u Srbiji.
• Prve radničke demonstracije – poznate pod imenom ,,Crveno barjače” izbile su 15. februara 1876. godine u Kragujevcu kada su socijalisti predvođeni Svetozarom Markovićem smenili opštinsku upravu na izborima.
• Prvi štrajk – zbog teških uslova rada i neredovnih isplata radnčkih nadnica radnici Vojno-tehničkog zavoda iz Kragujevca su 28. juna 1895. stupili u štrajk, prvi ikada organizovan u Srbiji.
• Prvi izliven top – livenje prvog topa u Topolivnici, prvoj srpskoj vojnoj industriji izvršeno je 27. oktobra 1853. godine u prisustvu kneza Aleksandra Karađorđevića i ustavobraniteljskih prvaka. To je bio začetak moderne industrije u Srbiji.
• Prva sijalica – zasijala je u Kragujevcu 1884. godine, u Čaurnici Vojnotehničkog zavoda. U prisustvu kralja Milana i kraljice Natalije u pogon je puštena prva električna centrala u Srbiji.
• Prva časovničarska radnja u Srbiji – otvorio ju je 1835. godine u Kragujevcu sajdžija Piler.
• Prva vojnozantlijska škola – prva stručna škola u Srbiji osnovana dekretom kneza Aleksandra Karađorđevića marta 1854. godine kao zanatska škola pri Topolivnici.
• Prva učiteljska škola – osnovana je 19. oktobra 1870. godine u Kragujevcu.
• Prva proslava Svetog Save – na predlog rektora Liceja Atanasija Nikolića, Sovjet Knjažestva srbskog je 2. januara 1840. usvojio odluku da se proslava Svetog Save uvede kao redovni školski praznik. Prvi put je proslavljen 27. januara iste godine u zgradi tadašnjeg Liceuma.

• Prvo obaranje aviona dejstvom sa zemlje u istoriji ratovanja – izvedeno je 30. septembra 1915. godine tokom nemačkog bombardovanja Kragujevca. Artiljerijski puk ,,Tanasko Rajić”, smešten na Metinom brdu, branio je grad od napada iz vazduha. Avion je oborio artiljerac Radoje Raka Ljutovac. Ovaj dan se danas obeležava kao Dan artiljerijsko-raketnih jedinica za protivvazduhoplovna dejstva.

• Prvi softver – razvijen u Srbiji pod nazivom Program za analizu konstrukcija započet je 1975. u Odeljenju za proračune Instituta i u Računskom centru zavoda ,,Crvena zastava”.
• Prvi javni akvarijum u Srbiji – otvoren 1999. godine kao deo Instituta za biologiju Prirodno-matematičkog fakulteta u Kragujevcu.
• Prva dečija televizija – prva televizija sa specijalizovanim programom za decu osnovana je u Kragujevcu 1995. godine.
• Prvi đački parlament – osnovan je 2003. u Prvoj kragujevačkoj gimnaziji odmah po usvajanju Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja koji je ovo omogućavao.

Značaj Narodnih skupština održanih u Kragujevcu po Srbiju

• 10. maj 1826. – Đurđevska skupština na kojoj su pročitane odredbe Bukureškog mira (član 8 se odnosio na srpsku autonomiju i amnestiju za Srbe kao i na obavezu rušenja vojnih utvrđenja) – izveštaj je skupštini lično podneo knez Miloš kao i vest da su srpski deputati posle 4 godine pušteni iz zatvora na osnovu naloga Porte.
• 13. januar 1827. – Velika narodna skupština u Kragujevcu na kojoj su pročitane odredbe Akermanske konvencije iz 1826. (član 5 se odnosio na pravo Srba na punu nacionalnu samoupravu uz obavezu da se Srbiji vrate 6 nahija oduzetih 1813. godine). Time je Srbija izašla iz političke izolacije i postala deo međunarodnopravnih obaveza Porte.
• 24. januar 1830. – na Velikoj skupštini u Kragujevcu su pročitane odredbe Prvog hatišerifa iz 1829. (njime je Srbiji priznata puna unutrašnja samopurava i vraćeno joj je 6 oduzetih nahija).
• 1. februar 1834. – Trifunska skupština – prvi put pročitane odredbe trećeg Hatišerifa koji je u Kragujevac stigao 4. decembra 1833. (ovim dokumentom naslovljenim na Miloša lično je zaokruženo stvaranje autonomne Kneževine Srbije). Po mnogima ovo je godina u kojoj je okončana, po Leopoldu Rankeu, Srpska revolucija (1804-1833). Od tog momenta Srbija se (iako ne u potpunosti zvanično) mogla smatrati nezavisnom državom.
• 12. jul 1848. – Petrovska skupština – prvi put u istoriji srpskog parlamentarizma poslanički zahtevi i pitanja primani su u pisanom obliku. Ovo je ujedno i poslednja skupština koja je radila po principa običajnog prava.
• Velika ustavotvorna Narodna skupština od 23. juna do 20. jula 1869. –  namesnici su posle ubistva kneza Mihaila (a do punoletstva Milana Obrenovića 1872.) bili Jovan Gavrilović, Jovan Ristić i Milivoje Petrović Blaznavac koji su i doneli čuveni Namesnički ustav na toj skupštini (po njemu je Narodna skupština prvi put uzdignuta u rang zakonodavnog i narodnog predstavničkog tela, a Srbija proglašena ustavnom monarhijom). Bio je to prvi, samostalni srpski ustav (koji je zamenio pređašnji Turski iz 1838.) sa kojim počinje naša moderna istorija parlamentarizma.
• Patriotska skupština od 28. avgusta 1875. – na njoj je doneta odluka da se oružano i finansijski pomogne ustanicima u Hercegovini povodom izbijanja Velike istočne krize.
• Narodna skupština iz 1878. – u Kragujevcu je 26. jula 1878. Jovan Ristić, rođeni Kragujevčanin i čovek koji je predstavljao Srbiju na Berlinskom kongresu, okupljenom narodu je obznanio da je Srbija postala nezavisna država. Ono što je započeto 1818., a nastavljeno 1830. i 1838. godine, konačno je svoj krajnji oblik dobilo te 1878. godine.

• Vanredna skupština 14. maja 1880. – izglasana je Železnička konvencija sa Austrougarskom kojom je otpočela izgradnja prvih železničkih koridora u našoj zemlji (pruga Beograd-Niš), a sa tim i ubrzani privredni uspon.
• Objava rata – 28. jula 1914. godine, preko Pešte i Beograda depeša o austrougarskoj objavi rata Srbiji stigla je u Kragujevac, u sedište Vrhovne komande. Telegram je u zgradi načelstva primio Lazar Paču, ministar finansija. Tom objavom je otpočeo Prvi svetski rat.

Grad knezova Miloša, Milana i Mihaila Obrenovića, Jovana Ristića i Radomira Putnika ove godine se sa posebnim ponosom seća svih gore pomenutih događaja iz burne srpske istorije. I kada je bilo lepo i kada je bilo teško Kragujevac je delio sudbinu svoje zemlje. I kada je zaigran prvi bal i kada je otpočet Prvi svetski rat. Slobodarski i ponosito je negovana ideja državotvornosti koja je na kraju i povela Srbiju putem nezavisnosti i prosperiteta. Tako je i danas.

Ima se još mnogo toga reći o ovom gradu ali neka ovaj tekst nagovori mnoge zainteresovane da ga posete i prošetaju ulicama velikana, sokacima koji svedoče o lepim i burnim vremenima, trgovima koji su iznedrili najveća imena naše muzičke, pozorišne, sportske, naučne, glumačke scene. Da posete grad ,,fiće“, Šumarica, Smaka. Grad u svemu prvi. Grad Kragujevac.

Izvori: dela Boriše Radovanovića, Dragoljuba Bakića, izdanja Šumadijskih anala i Kragujevački leksikon Službenog glasnika RS.

Pročitajte više o sličnoj temi.