Mogli bismo reći da je izjava Lorda Fišera, prvog Lorda britanskog Admiraliteta, početkom 20. vijeka, „Ko drži naftu, drži svijet“ aktuelna i danas.
Prošli vijek je u potpunosti bio vijek nafte, koja je bila glavni svijetski energent, a tu poziciju neprikosnoveno drži i sada, istina u nešto manjem procentu, zbog sve veće upotrebe alternativnih izvora energije. Energija je bila glavni preduslov za napredak i razvoj svijetske privrede, a i njeno sadašnje funkcionisanje i dalji razvoj zavisi od energije, a samim tim i od nafte.
Nafta je početkom prošlog vijeka polako postajala glavni strateški resurs i energent od koga je zavisio dalji napredak i razvoj civilizacije, uspješno preuzimajući tu ulogu od do tada neprikosnovenog uglja, koji je bio nosilac prve industrijske revolucije. Nafta je polako preuzimala glavnu ulogu u vojnim strategijama, ekonomskim i industrijskim planovima. Brodovi su sa uglja prešli na naftu, pronalaskom motora sa unutrašnjim sagorijevanjem dolazi do proizvodnje automobila, aviona, tenkova i čitav svijet počeo je da zavisi od nafte. To je za posledicu imalo bespoštednu borbu; zbog nafte su se vodili ratovi i prolivala krv, a samim tim tržište nafte bilo je nestabilno. Najveće borbe početkom prošlog vijeka vodile su se između britanskih i američkih naftnih interesa, jer je svaka strana preko svojih kompanija pokušavala da osigura kontrolu nad što većim naftnim rezervama širom svijeta.
Borba između britanskih i američkih naftnih interesa, koja je trajala od početka 20. vijeka, polako je jenjavala krajem 20-ih godina prošlog vijeka. Tada je sklopljeno primirje koje je dovelo do stvaranja najvećeg svijetskog naftnog kartela u istoriji. Taj naftni kartel kontrolisao je skoro cijelokupnu svijetsku proizvodnju nafte do početka Drugog svijetskog rata, ali i u godinama Hladnog rata, istina svake godine sa što manjim procentom, budući da su se polako dizale kompanije iz ostatka svijeta. Sve je obavljeno u najvećoj tajnosti, a javnost je tek početkom 50-tih saznala za postojanje kartela, kada su detalji tog sporazuma konačno procurili. Tada je prvi čovjek italijanske naftne kompanije Enriko Matei govoreći o bezobzirnoj kartelizaciji svijetskog tržišta nafte skovao izraz „Sette Sorelle“ tj. „Sedam sestara“, izraz koji se odnosio na sedam anglo-američkih naftnih kompanija koje su vladale svijetskim tržištom nafte.
Ideja vodilja za sklapanje dogovora o kartelu i prvi korak u prevazilaženju krize između britanskih i američkih nafnih interesa bio je sklapanje dogovora poznatog pod imenom „Sporazum crvene linije“, iz 1926 godine. Naime, Britanci do tada nisu dozvoljavali ulazak američkih naftnih kompanija u one države koje su bile njene kolonije, ali ni u one države gdje su britanske naftne kompanije imale veliki broj koncesija, što je bio slučaj sa državama Bliskog istoka. Nakon završetka Velikog rata, zahvaljujući sporazumu Sajks-Piko iz 1916, a kasnije i njegovom potvrdom u San Remu 1920 godine, Bliski istok je podjeljen između V. Britanije i Francuske, nedozvoljavajući američkim kompanijama nikakve koncesije na tom prostoru.
Zahvaljujući Klaustu Gulbenkianu, britanskom državljaninu jermenskog porijekla, došlo je do relaksiranja odnosa između suprostavljenih naftnih interesa. On je na karti crvenom olovkom obilježio teritoriju na Bliskom istoku, koju je trebala da kontroliše kompanija Iraq Petroleum, prva kompanija u kojoj su udio u akcijama imale zajedno britanske i jedna američka naftna kompanija. Ovaj dogovor relaksirao je odnose između suprostavljenih naftnih interesa, što je vrlo brzo rezultovalo stvaranjem naftnog kartela.
Prava priča o kartelu počinje u dvorcu Aknakariju u Škotskoj 28. avgusta 1928. kada su sastali Henri Deterding, većinski vlasnik kompanije Royal Dutch Shell, Valter Tigl, direktor kompanije Standard Oil of New Jersey (Exxon) i Ser Džon Kedman, direktor kompanije Anglo-Persian Oil (kasnije British Petroleum). Sastali su se, navodno, radi lova na fazane i jarebice, a ustvari sklopljen je dogovor koji je doveo do stvaranja naftnog kartela. Do početka 1930-tih ovom dogovoru pristupile su još Standard Oil of New York (Mobil), Standard Oil of California (Chevron), Texaco i Gulf. Tako će svih sedam najvećih anglo-američkih naftih kompanija činiti jedan kartel koji će kontrolisati skoro 80 odsto svijetskih rezervi i svijetske proizvodnje nafte, u to vrijeme.
Na osnovu dogovora podjeljene su proizvodne zone i dogovorena cijena nafte na svijetskom tržištu. Ona je postala identična cijeni američke nafte koja se proizvodila u Meksičkom zalivu, najvećoj američkoj izvoznoj tački, plus troškovi prevoza tankerima do ostatka svijeta. Nafta koja se proizvodila na Srednjem i Bliskom istoku po proizvodnji bila je jeftinija od američke, ali je američka cijena uzeta za fiksnu, kako bi se cijena nafte održavala na visokom nivou a kompanije ostvarivale ogromne prihode. Ovaj sistem, nazvan „Zaliv-Plus“, tako je fiksirao cijenu jeftinije nafte po proizvodnji van SAD, sa onom cijenom proizvodnje koja je bila u Meksičkom zalivu. Sve ovo navodi na zaključak da je fantomska cijena nafte bila dogovorena kako bi se zaštitila skuplja američka nafta i kako bi kompanije ostvarile enormne prihode.
Naftni kartel imao je strategiju za odnos prema drugim naftnim kompanijama koje su bile izvan njega. Glavni cilj strategije bio je taj da kompanije izvan kartela dođu pod njegovu kontrolu, a u slučaju da ne sarađuju bile bi sabotirane na tržištu. Kompanija koje su bile izvan kartela tih godina u svijetu nije bilo puno, ali u SAD bilo je mnoštvo malih kompanija koje će se udružiti radi zajedničkog djelovanja. Zbog orgomnog broja ovih malih naftnih kompanija u samim Sjedinjenim Državama ovaj kartel nije imao veliki uticaj, naročito nakon otkrića novih naftnih polja u Teksasu početkom 30-tih godina, ali u ostatku svijeta kartel je kontrolisao gotovo svu proizvodnju i naftne rezerve sredinom prošlog vijeka.
Preko zemalja Latinske Amerike, Kanade, Evrope, Srednjeg i Bliskog istoka sve do Jugoistočne Azije, kompanije iz kartela imale su svoje koncesije, svoja postrojenja za eksploataciju, naftovode, rafinerije, tankere, na kraju i benzinske stanice, tako da su cijelokupan sistem od proizvodnje do prodaje nafte potrošačima ove kompanije imale u svojim rukama. U toku 50-tih kartelu je pristupio i francuski CPF (Total), koji je najviše koncesija imao u Africi, ali ovoj kompaniji je trebalo dugo vremena da se izdigne na nivo ovih sedam anglo-američkih kompanija.
Kompanije Exxon, Mobil i Chevron zvanično su nastale 1911. godine razbijanjem Standard Oil Trust-a, na manje kompanije, koje su i dalje bile u vlasništvu Džon D. Rokfelera. Kompanija Gulf Oil osnovana je 1901. godine u Teksasu i bila je u vlasništvu poznate porodice Melon; druga kompanija Texaco Oil osnovana je iste godine u Bimuntu od strane nekoliko manjih naftaša. Kompanija Anglo-Persian Oil osnovana je 1904 godine, a od 1912. bila je u većinskom vlasništvu britanske vlade, zahvaljujući Vinstonu Čerčilu. Kompanija Royal Dutch Shell, nastala je 1907. godine spajanjem kompanije Shell, u vlasništvu Britanca jevrejskog porijekla Marskusa Samjuela i kompanije Royal Dutch, u vlasništvu britanskog državljanina holandskog porijekla Henrija Deterdinga, radi lakše eksploatacije i transporta nafte iz Indonezije.
Od „Sedam sestara“ danas ih je ostalo samo četiri. Međunarodne okolnosti su se promjenile, neke nove kompanije pojavile su se na tržištu, poput meksičke kompanije Pemex, brazilske Petrobras, ruskog Gasporma, kineskog CNPC, venecuelanske kompanije PDVSA, iranske kompanije NIOC, malezijske kompanije Petronas, ali i saudijske kompanije (Saudi) Aramco.
Neke kompanije iz kartela su izašle poput kompanija Gulf i Texaco; zahvaljujući drugim kompanijama iz kartela, neke su se fuzionisale. Danas posluje kompanija Shell, koja je početkom 21. vijeka iz naziva izbacila Royal Dutch, jer je njihova crveno-žuta školjka poznata u svakom dijelu naše planete, zatim kompanija Anglo-Persian Oil, koja od sredine 50-tih godina prošlog vijeka nosi ime British Petroleum; tu je i Chevorn i na kraju kompanija Esso koja je nastala fuzionisanjem kompanija Exxon i Mobil 1999. godine.
Današnje „četiri sestre“ nemaju ni približnu snagu onih nekadašnjih sedam, ali ove kompanije su i dalje jedne od najuspješnih na svijetu uopšte, jer je nafta i dalje nezamjenljiv energent. Poslednje procjene govore da će tek nakon 2040. godine potrošnja nafte početi značajnije da opada, a da će u međuvremenu korišćenje energije iz alternativnih izvora sve više rasti. No, nafta će i dalje, tokom narednih nekoliko decenija, biti glavni i vodeći izvor energije u svetu.
Autor: Jovo Ilić, master politikolog za ekološku politiku
Naslovna fotografija: Benjamin Lowy/Getty Images
