Međunarodnu politiku socijalističke Jugoslavije ključno su odredila dva koncepta – razlaz Tito-Staljin 1948. godine i politika nesvrstanosti koja je krunisana stvaranjem Pokreta nesvrstanih na Beogradskoj konferenciji 1961. godine, a koja je bila bitno određena razlazom između Jugoslavije i Sovjetskog Saveza.
Godine 1945. Crvena armija pobedonosno ulazi u Berlin i pored toga što zabada crvenu zastavu na Rajhstag, u čitavoj istočnoj Evropi uspostavlja satelitske režime pod strogom kontrolom. Poljska, Istočna Nemačka, Čehoslovačka, Mađarska, Rumunija, Bugarska i Jugoslavija nakon sloma nacizma postaju „narodne republike“ sa komunističkim partijama na čelu. Zajedničko za sve ove zemlje (osim za Jugoslaviju) bilo je to što u njima pre rata komunistička partija gotovo da nije ni postojala kao i to što tokom samog rata u njima nije postojao masovni pokret otpora. Suočeni sa ovakvom situacijom Sovjeti su nakon 1945. imali poteškoće (negde veće, negde manje) prilikom uspostavljanja socijalističkih režima u ovim državama.
U Jugoslaviji je, međutim, situacija bila znatno drugačija. Tamo je Komunistička partija Jugoslavije postojala još od 1919. godine, a na prvim izborima u Kraljevini SHS 1920. je osvojila 58 mandata čime je postala treća stranka po jačini u državi. Tokom rata, KPJ je bila na čelu najmasovnijeg pokreta otpora u Evropi, koji je 1945. godine brojao 850 000 ljudi i koji je kao takav primio (naročito nakon Teheranske konferencije 1943.) značajnu pomoć SAD i Velike Britanije. Josip Broz Tito je, vodeći partizanski pokret u Jugoslaviji, uspeo da uz Georgija Dimitrova, postane vodeći nesovjetski političar u socijalističkom svetu. Samim tim, sovjetska politika u Jugoslaviji bitno se razlikovala od politike u ostalim istočnoevropskim zemljama. U Jugoslaviji, Sovjeti nisu mogli da postavljaju političke funkcionere po svojoj volji i bili su primorani da sarađuju sa KPJ koja je sama došla na vlast, imala infrastrukturu u čitavoj zemlji kao i politički kredibilitet u narodu.
Međutim, uprkos ovoj situaciji, sistem uspostavljen u Jugoslaviji nakon Drugog svetskog rata nije se puno razlikovao od onog u SSSR. Usvojen je ustav nalik na sovjetski, vršena je kolektivizacija zemljišta, sprovedene su nacionalizacija i konfiskacija i vršen je ubrzan obračun sa „narodnim neprijateljima“ koji su ili streljani ili osuđeni na dugogodišnje kazne zatvora. Ipak, pored gotovo identičnosti u metodama, ciljevi koje su pred sebe postavljali Tito i Staljin bili su dijametralno suprotni.
Sa jedne strane, Staljin je hteo da obuzda KPJ na čelu sa Titom i stavi ih pod direktnu kontrolu Sovjetskog Saveza, a ekonomisti poslati iz SSSR u Jugoslaviju insistirali su na stvaranju mešovitih sovjetsko-jugoslovenskih preduzeća nalik na mešovita preduzeća u ostalim istočnoevropskim državama preko kojih bi bio izvlačen kapital iz Jugoslavije. Sa druge strane, Tito je hteo veću ulogu za sebe i Jugoslaviju u komunističkom svetu. Podržavao je grčke partizane u građanskom ratu (čemu se Staljin oštro protivio jer nije bio spreman na eskalaciju sukoba u Grčkoj), KPJ je igrala sve veću ulogu u političkom životu Albanije, a sa Bugarskom su vođeni pregovori o stvaranju Balkanske federacije.
Do eskalacije sukoba na relaciji Moskva-Beograd došlo je prvenstveno zbog odbijanja sovjetskog zahteva da se u okviru jugoslovenske službe bezbednosti oformi sovjetska služba čiji ljudi bi bili instalirani na ključne pozicije u ministarstvima odbrane i policije. Nakon toga je, marta 1948. godine, SSSR uputio pismo upozorenja Beogradu kojim je optužio jugoslovensko rukovodstvo da omalovažava sovjetski socijalizam, povukao sve vojne i civilne stručnjake iz Jugoslavije, odbio pregovore o zaključenju trgovinskog sporazuma i zapretio ekonomskim sankcijama. Kao odgovor na ovo, Centralni komitet KPJ je poslao svoj odgovor Moskvi u kojem se kaže da Jugoslavija odbacuje kritike koje su joj upućene i da se u Jugoslaviji gaji istinsko prijateljstvo prema sovjetskom narodu ali da narod Jugoslavije smatra da ima suvereno parvo na „sopstveni put u socijalizam“.
Na ovakav odgovor KPJ, Staljin saziva sastanak Komunističkog informacionog biroa (savetodavnog tela svih komunističkih partija) u dvorcu kod Bukurešta, na koji je bila pozvana i KPJ, ali je ona odbila da pošalje svoju delegaciju. U odsustvu Jugoslavije, donešena je Rezolucija koja će biti objavljena 28. juna 1948. godine. Rezolucija je iznela osudu jugoslovenskog rukovodstva optuživši ih za odstupanje od marksizma-lenjinizma, vođenje neprijateljske politike prema SSSR-u i napuštanje pozicija radničke klase i teorije klasne borbe. Tekstom Rezolucije pozvani su „zdravi elementi u KPJ“ da prisile rukovodstvo da se vrati inernacionalizmu, a Jugoslavija je isključena iz Informbiroa, navodeći kao razlog nacionalističke elemente koji su uspeli da u prethodnih pet ili šest meseci steknu dominatne položaje u KPJ.
Umesto da popusti, jugoslovensko rukovodstvo je odlučilo da iznese sukob u javnost. List „Borba“ je 30. juna objavila Rezoluciju Informbiroa, uz odgovor CK KPJ. Od 21. do 28. jula na Topčideru je održan Peti kongres KPJ, na kome je data podrška vrhu partije i na kojem su osuđeni napadi Informbiroa. Država, oličena u partiji, od tog trenutka kreće u borbu protiv „ibeovaca“ (termin kojim su označavani oni koji su se pozitivno izrazili o Rezoluciji Informbiroa), ovoga puta od samog vrha partije. Iz Centralnog komiteta se momentalno isključuju Andrija Hebrang i Sreten Žujović kao dvojica najistaknutijih rukovodilaca koji su podržali Rezoluciju, a širom države se u narednih nekoliko godina sprovode masovna hapšenja političkih funkcionera ali i običnih radnika i seljaka za koje je postojala sumnja da sarađuju ili da će sarađivati sa Rusima.
Period između 1948. i početka 1950-ih kada Jugoslavija počinje da dobija značajniju pomoć zapadnog sveta, predstavlja najteži političko-ekonomski period u posleratnoj istoriji Jugoslavije. Na Zapadu, Jugoslavija je i dalje posmatrana kao najverniji sovjetski saradnik čemu svedoči i to da su diplomatski zvaničnici SAD čak dve godine sumnjali u stvarnost sovjetsko-jugoslovenskog sukoba, dok se sa druge strane, u Moskvi ozbiljno razmatrala vojna intervencija protiv Jugoslavije.
Staljin uvodi ekonomsku blokadu Jugoslavije, a sovjetska vojska izvodi vojne vežbe uz istočne jugoslovenske granice. Između 1948. i 1952. Sovjetski Savez intenzivno ohrabruje svoje saveznike da obnove svoje armije, naročito Mađarsku koja bi trebalo da bude vodeća snaga u eventualnom ratu sa Jugoslavijom. Albanija je prekinula diplomatske odnose sa Jugoslavijom te istakla pretenzije prema Kosovu i Metohiji, dok je Bugarska iznela teritorijalne pretenzije prema Makedoniji.
U ovakvoj situaciji, jugoslovensko rukovodstvo kreće u opsežnu diplomatsku ofanzivu i svoj politički kompas okreće u dva pravca. Prvi je išao ka Grčkoj i Turskoj sa kojima Jugoslavija 1953. godine stvara Balkanski pakt koji je predstavljao neki vid kolektivne zaštite od potencijalne sovjetske intervencije, a drugi ka tek dekolonizovanim zemljama trećeg sveta koje isto kao i Jugoslavija nisu htele da se priklone nijednom od postojećih vojnopolitičkih saveza. Sa tim zemljama 1961. godine Jugoslavija stvara Pokret nesvrstanih.
Na Istoku nepoželjna, Jugoslavija se na ove načine sve više otvarala prema Zapadu i postajala glavna sfera interesovanja zapadnog sveta kao najliberalnija socijalistička država.Titov razlaz sa SSSR-om omogućio je da Jugoslavija dobije pomoć SAD putem Organizacije za evropsku ekonomsku saradnju (OEES), iste one organizacije putem koje su SAD upravljale sprovođenjem Maršalovog plana, dok je sam Josip Broz Tito, prvi (kasnije će se ispostaviti i jedini) komunistički vođa koji je uspeo da se suprotstavi Staljinu, u zapadnim zemljama veličan kao jedan od najvećih junaka Drugog svetskog rata.
Odnosi između SSSR i Jugoslavije normalizovani su tek nakon iznenadne smrti Staljina 1953. godine kada na vlast dolazi Nikita Hruščov koji na 20. Kongresu KP Sovjetskog Saveza iznosi oštru kritiku na račun staljinističke politike, njenu pogubnost po Sovjetski Savez na spoljašnjem i unutrašnjem planu, i preduzima opsežne akcije kako bi došlo do normalizacije odnosa između Beograda i Moskve. Ovi napori krunisani su potpisivanjem Beogradske deklaracije o normalizaciji odnosa između Sovjetskog Saveza i Jugoslavije 1955. godine nakon čega Jugoslavija postaje jedan od glavnih medijatora u odnosima između Istoka i Zapada.
Međutim, odnosi ove dve države nikada nisu bili potpuno obnovljeni. Kasnije su oni imali svojih uspona i padova, a Jugoslavija je nastavila da vodi nezavistan put u međunarodnoj politici. Koča Popović, savezni sekretar inostranih poslova Jugoslavije u vreme potpisivanja Beogradske deklaracije je kasnije u svojim memoarima zabeležio kako su svi u jugoslovenskoj delegaciji bili vidno razoračani neprofesionalnošću i amaterizmom sovjetskih zvaničnika, dok su svi svetski mediji toga doba prenosili diplomatsku superiornost koju je ostvarila jugoslovenska delegacija u kojoj je bilo pojedinaca koji su govorili i po nekoliko svetskih jezika,
Mnogi dokumenti o samom sukobu SSSR i Jugoslavije postaju dostupni široj javnosti tek danas. U njima se mogu pronaći mnogi interesantni podaci, kao što je podatak da je od strane KGB-a na Josipa Broza Tita u periodu od 1948. do 1953. godine, pokušano oko 20 atentata, ali i podatak da je jedna od stvari pronađenih u Staljinovom radnom stolu nakon njegove smrti bilo i jedno pismo poslato od strane Josipa Broza Tita u kome se kaže: „Prestani da šalješ ljude da me ubiju. Već smo uhvatili petoricu, jednog od njih sa bombom a drugog sa puškom. (…) Ako ne prestaneš da šalješ ubice, ja ću poslati jednog u Moskvu, i neće biti potrebe da šaljem drugog. Tito.“
Na kraju, može se zaključiti da je Jugoslavija u ovom sukobu prošla najbolje što je mogla. Neki postupci vlasti za vreme sukoba biće i dalje kontroverzni i predmet opštih rasprava. Goli otok, kao stratište ibeovaca, će i dalje biti poprilična crna rupa u istoriji Jugoslavije, gde su nekoliko godina na najstrašnije načine mučeni svi protivnici ili potencijalni protivnici režima. Međutim, jedno je sigurno – Jugoslavija je tada prolazila kroz teško razdoblje, a njeno rukovodstvo na čelu sa Josipom Brozom Titom je svojim diplomatskim postupcima uspelo da omogući potpuno različiti razvoj socijalizma oslobodi Jugoslaviju uticaja Moskve. Ta sloboda Jugoslaviji je donela priliku da sama formira svoj socijalizam, znatno liberalniji u odnosu na onaj u Sovjetskom Savezu.
Autor teksta: Viktor Stamenković, član Centra za međunarodnu javnu politiku.
