U šest nastavaka ovog feljtona biće analizirana pitanja vezana za strategiju odvraćanja u NATO alijansi, kao bazi principa kolektivne odbrane. Nezaobilazno će biti tretirana i strategija odbrane u širem smislu, ne zapostavljajući pritom pojavu novih bezbjednosnih izazova. Razni tipovi NATO strateških dokumenata i planova, ali i pojedinih nacionalnih praksi biće stavljeni u kontekst narastajućeg multipolarizma.
Mnogo puta u sedamdesetogodišnjoj istoriji NATO alijansa je pokušavala da usaglasi stavove zemalja članica i konačno donese kapitalni strateški dokument sa jasno definisanim ciljevima u oblasti odrane. Broj zemalja članica i radikalna diskrepanca u shvatanjima vitalnih interesa najčešće su bili prva i neprelazna prepreka u konsezusnom sistemu donošenja odluka.
Shodno tome, NATO se do današnjeg dana ne može pohvaliti do kraja unifikovanom i zajedničkom politikom. Nasuprot pojedinačnih nacionalnih „velikih strategija“ (grand strategies), često se apostrofira kako je zajedništvo NATO članica proizvod člana 5 Vašingtonskog sporazuma koji, naravno, na musketarskom principu „svi za jednog, jedan za sve“, temelji kolektivnu odbranu i proklamuje da je napad na jednu članicu napad na sve članice alijanse. Tokom hladnog rata, konvencionalni i nuklearni kišobran alijanse bio je i više nego dovoljan da odvrati (detter) svaku treću silu od pokušaja napada. Blokovska podjela svijeta i bipolarna konstrukcija bezbjednosne arhitekture davali su smisao „tvrdoj“ moći alijanse.
Međutim, raspad Sovjetskog saveza i prestanak postojanja neprijatelja na kome se šmitovski zasnivao identitet, pokrenuo je lavinu pitanja o tome da li postojanje NATO alijanse više ima smisla. Njeno postojanje do današnjeg dana daje odgovor oličen u transformaciji klasičnog vojnog saveza u nešto mekšu formu sa principom kolektivne odbrane koja je iz samita u samit bila gurana u što dalja poglavlja rezultirajućih deklaracija. Kraj dvadesetog vijeka obilježilo je istorijsko dno u vojnoj moći Rusije, kao i (pokazaće se kasnije) neadekvatna reakcija Klintonove administracije koja je od pozicije unilateralnog vođstva sa ogromnim kapitalom vojne nadmoći uspjela da pretvori SAD u veliku podržavljenu firmu čiji je glavni eksportni potencijal bila demokratija.
U takvoj konjukturi, NATO alijansa se nije najbolje snašla. Dok je hladnoratovski period pružao utočište obostranog odvraćanja, u novom milenijumu javile su se tendencije multipolarizma i novih bezbjednosnih prijetnji, onih neteritorijalnih, transnacionalnih, asimetričnih i hibridnih. Konvencionalni potencijal alijanse morao je biti usklađen sa novom erom u međunarodnim bezbjednosnim odnosima, a kako je ranije pomenuto, mnogi faktori su uticali na to da zajednička „velika strategija“ ne bude jedna od opcija na stolu.
Samit u Lisabonu 2010. kao prekretnica
Najdalje što se moglo otići u kodifikovanju zajedničke politike je bio strateški koncept, dakle dokument još uvijek veoma načelan koji je na hladnoratovski način tretirao set potpuno izmijenjenih okolnosti. Naziv strateškog koncepta je bio „Aktivno angažovanje, moderna odbrana“. NATO za dvadeset i prvi vijek kao reformatorski koncept označavao je uvođenje do tada neviđenih pojmova u svakodnevnu praksu alijanse. Po prvi put se uz kolektivnu odbranu kao preostala dva stuba svrstavaju krizni menadžment i kooperativna bezbjednost.
Očekivano birokratizovani jezik suzbijao je najavu bilo kakvih konkretnih poteza, dok realno gledano, u predmetnom periodu velikih prijetnji nije ni bilo. Mogućnost konvencionalnog sukoba na teritoriji alijanse opisivala se kao gotovo nemoguća, a kompletna strategija odvraćanja kao stuba kolektivne odbrane (paragraf 30 – Deterrence as a core element of collective defence) sastojala se u tome da se naglase kapaciteti bez pomena namjera da se kapaciteti iskoriste što je uzrokovalo određeno nepovjerenje u kredibilnost strategije.
Alijansa je ostala posvećena svim bilateralnim i multilateralnim ugovorima o nuklearnom naoružanju i već tradicionalno propisivala da će ostati nuklearna alijansa sve dok postoji nuklearno oružje u drugim zemljama ili savezima. Kao sastavni dio nuklearnih kapaciteta uvodi se i kontroverzni pojam raketne odbrane, kasnije poznatog kao raketni štit ili raketni kišobran. Ipak, samit u Lisabonu nije išao dalje od pukog uvođenja principa raketne odbrane u strategiju, pomen konkretnih država, lokacija i karakter iste biće apostrofirani u nadolazećem periodu.
Akcioni plan pripremljenosti iz Njuporta 2014. godine
Iduće tri godine tokom kojih je održan samit u Čikagu nisu donijele značajne novine, dok se 2014. godina drži godinom značajnog zaokreta i svojevrsnog otriježnjenja lidera zemalja članica. Kako je opšte poznato, Rusija je te godine povratila ili anektirala Krim (u zavisnosti od perspektive gledanja), ali i vojno intervenisala na teritoriji suverene i međunarodno priznate Ukrajine. Takođe, u predmetnom periodu notiran je i izuzetno veliki broj manjih incidenata pretežno zbog uzurapacije vazdušnog prostora izviđačkim letovima ili kršenja prava teritorijalnih voda u Baltiku. Iako se očigledno nije desio napad bilo koje vrste i intenziteta na neku NATO članicu, bilo je neophodno preduzeti korake za pojačavanje vojnog prisustva na istočnom kraju alijanse, kao i reformacija cjelokupnog strateškog pristupa.
Samit u Njuportu, u Velsu, kao rezultat donio je Akcioni plan pripremljenosti (RAP – Readiness Action Plan) koji je neophodne mjere odgovora na ponašanje Rusije svrstavao u dvije kategorije: osiguranje i adaptacija. Mjere osiguranja podrazumijevale su pojačano vojno prisustvo na istoku, iako još uvijek ne u formi permanentnog stacioniranja. Naime, uvedene su redovne patrole u vazdušnom prostoru obavljane lovcima presretačima i lovcima bombarderima, rotaciono prisustvo kopnenih snaga u svrhu obuke i vojnih vježbi, AWACS letovi rane kontrole i obavještavanja, kao i pomorske patrole u Baltičkom moru. Rezultat ovih mjera bilo je preko 300 vojnih vježbi godišnje, porast bilateralnih ugovora o vojnoj obuci na teritoriji istočnog boka alijanse, ali i pridruživanje određenog broja osoblja redovnim NATO pomorskim i protivminskim jedinicama.
Mjere adaptacije bile su predviđene kao srednjeročne i dugoročne. Prva i najvažnija podrazumijeva osnaživanja kapaciteta NATO snaga za odgovor (NATO Responce Force). Kapacitet strukture je utrostručen, a funkcioniše na principu stacioniranja u zemljama porijekla sa spremnošću na mobilizaciju po potrebi bilo koje ugrožene države članice. Takođe su uspostavljene i NATO združene snage za odgovor izuzetne borbene spremnosti (NATO Very High Readiness Joint Task Force), koje sačinjava 5 000 vojnika iz raznih zemalja članica, spremnih na mobilizaciju u ekstremno kratkom vremenskom razdoblju, mjerenom danima, ponekad i satima.
Takođe su uspostavljene i NATO jedinice za integraciju snaga (NATO Force Integration Units) sa ciljem koordinacije strateške komunikacije između štabova alijanse i nacionalnih vojnih struktura. Ovim putem unaprijeđen je sistem mobilizacije i raspoređivanja NATO snaga za odgovor. Cjelokupni Akcioni plan pripremljenosti imao je za cilj prilagođavanje alijanse izmijenjenim bezbjednosnim okolnostima, kao i osnaživanje kapaciteta i reaktivnosti na rapidno pogoršanje bezbjednosnih uslova.
