Film „Trinaest dana“ iz 2000. godine, čiju režiju potpisuje Rodžer Donaldson, jeste istorijski i politički film baziran na istinitom istorijskom događaju, koji na dramatičan način pokušava da objasni i dočara svih 13 dana tzv. „Kubanske krize“ (odnosno, „oktobarske“ ili „karipske“ krize) iz 1962. godine u administraciji tadašnjeg američkog predsednika Džona F. Kenedija.
Pozadina sukoba
U ovom delu analize filma ćemo se ukratko osvrnuti na stvaran istorijski događaj po kojem je film i rađen, a koji je svet doveo na ivicu nuklearnog sukoba i mogućeg Trećeg svetskog rata:
Naime, 1962. godine američki špijunski avion U2 otkriva velike isporuke nuklearnih raketa Kubi, koja je bila pod velikim uticajem SSSR-a i komunističke vlade. Prije same krize, incidenti su se dešavali sa obje strane: jedan U2 avion je srušen iznad SSSR-a, odigrala se neuspela intervencija SAD-a pod nazivom „Zaliv svinja“, a imali smo i konstantna ideološka prepiranja između dve sile. Sve je to pojačano gorenavedenim otkrićem nuklearnog oružja koje je bilo problematično iz prostog razloga što je Kuba geografski veoma blizu Sjedinjenih Država, te je postojala opasnost da se tenzije tzv. Hladnog rata preliju i na zapadnu hemisferu. Do tada, SSSR nije imao baze iz kojih bi mogao direktno da gađa protivnika, dok su Sjedinjene Države držale svoje rakete u Turskoj i samim tim imale prednost još od početka Hladnog rata.
Kada su uočene promene na Kubi, Kongres je od Bijele kuće tražio da spreči sovjetske akcije. Rezervni sastav vojske je podignut na 150.000 vojnika dok je američki vrh bio podeljen oko akcije koju treba preuzeti. Jedna strana je smatrala da je potreban preventivni napad, dok je druga strana smatrala da je zbog izbjegavanja svjetskog sukoba najbolje riješenje diplomatska akcija praćena ekonomskom blokadom. Prevagnula je druga opcija. Kompromis je postignut tako što su obje strane pristale da povuku svoje nuklearne rakete. SAD iz Turske, a Sovjetski Savez sa Kube, premda je povlačenje raketa iz Turske bilo tajno. Kriza je okončana 28. oktobra 1962. godine dogovorom da će SSSR skloniti svoju „ofanzivnu“ bazu.
Film manje-više prati ovaj istorijski događaj, s tim da je sve dramatizovano kako bi gledaocu bilo zanimljivije za gledanje.
Akteri sukoba
Ukoliko se osvrnemo na film, ali i na istorijski događaj, dolazimo do zaključka da postoje dva primarna aktera sukoba na različitim hladnoratovskim pozicijama.
S jedne strane imamo „zapadni blok“, vođen od strane SAD-a i Kenedija, koji ima glavni cilj (na početku sukoba) da zaštiti američko tlo od sovjetskih raketa (uklanjanje raketa sa Kube), dok su sekundarni ciljevi održavanje američke raketne prednosti zadržavanjem raketa u Turskoj i sprečavanje pada Kube pod komunističku vlast.
S druge strane imamo Hruščova i „komunistički blok“ vođen Sovjetskim Savezom koji kao fokus svojih operacija vidi Kubu. Dakle, njihov primarni cilj jeste zadržavanje nuklearnih raketa na tlu Kube kako bi izjednačili svoj položaj sa položajem SAD-a (i njihovim raketama u Turskoj), dok su sekundarni ciljevi uklanjanje američkih raketa sa tla Turske i održavanje komunističke Kube.
Osе sukoba
Međutim, ukoliko pokušamo analizirati ovu krizu utvrdićemo da se ona veoma teško klasifikuje pod samo jedan vid sukoba. Naime, u pitanju su najmanje dve vrste sukoba u zavisnosti od uzroka. Film pokazuje „Kubansku krizu“ kao revolucionarno-ideološki sukob koji predstavlja „hladni sukob“ između komunizma (SSSR i Kuba) i kapitalizma (SAD i saveznici), ali i kao sukob oko teritorije gde je osnovna osa strateški položaj raketnih sistema (Turska-Kuba). Iako ne postoji direktna agresija ili napad zbog okupacije (cilj SSSR-a nije zauzimanje Kube već uticaj na Kubu zbog zadržavanja raketnih sistema), teritorija i strateški položaj teritorije ovde imaju važnu ulogu.
Smatram da je klasifikovanje ove krize pod sukob između centra i periferije pogrešno, jer se velike sile kao učesnici ne mogu posmatrati odvojeno, pa samim tim ostajemo na primarnoj osi sukoba, a to je: 1) ideološka osa i 2) sukob oko teritorije/strateškog položaja. Naravno, ova kriza dolazi u doba vođenja Hladnog rata koji podrazumeva sukob između dva bloka bez direktne kontrontacije kroz tzv. proxy ili posredničke ratove.
U samom filmu (ali i sukobu) možemo primjetiti i razne instrumente spoljne politike kao što su ekonomska blokada (kao jedan vid ekonomske sankcije) i pretnja, ali i jedan vid skrivenog sukoba između političkih učesnika u samim Sjedinjenim Državama.
Naime, dok Kenedijeva administracija pokušava diplomatski riješiti stvari, s druge strane se pojavljuje vojska koja zahteva preventivni napad na Kubu. Ovakav vid sukoba svakako nije direktan, niti strukturalni, ali bi se mogao podvesti pod kulturni sukob kao instrument kojim se legitimiše strukturni ili direktni sukob. Ukoliko bolje pogledamo stvari, u filmu instrument za legitimisanje preventivnog napada na Kubu jeste sama vojska SAD-a, dok je instrument za legitimisanje ekonomske blokade i diplomatskog riješenja Kenedijeva administracija (ili sam Kenedi jer u par delova možemo vidjeti da nisu svi oduševljeni Kenedijevom politikom, čak i u njegovoj administraciji).
Posledice ovog sukoba su brojne, počevši od uspostavljanja tzv. „vruće linije“ između Vašingtona i Moskve, preko uklanjanja Jupiter nuklearnih raketa iz Turske, uklanjanja sovjetskih nuklearnih raketa sa Kube i obećanja SAD-a o zadržavanju statusa kvo na Kubi, do, možda najvažnije, da vlade dveju najvećih svjetskh sila tog perioda shvataju da je nuklearni rat neizbježan, ukoliko se nastavi sa politikom koja se do tada vodila.
Poruka filma i kritika
Sama poruka koju film šalje je prilično direktna. Čak i mali incident je dovoljan da bude okidač za Treći svjetski rat. Uzimanje mira zdravo za gotovo je pogubno. To je prilično jasno pokazano u filmu u poslednjoj sceni, kada se naglašava važnost činjenice da „svi dišemo isti vazduh i svi živimo na ovoj maloj planeti“.
Svakako, film ne prati u potpunosti istorijski događaj gde se, radi dramatizacije i prilagođavanja, pojavljuju i izmišljeni likovi, kao i scene. Međutim, smatram da film na prilično verodostojan način opisuje napetu situaciju i da šalje prilično jasnu poruku širem auditorijumu. Naročito za pojedince koje istorija i ne interesuje toliko da čitaju suvoparne knjige ili gledaju dokumentarce. S obzirom na to da su ciljna grupa laici, dodatna drama u filmu nije nužno nepotrebna. Recimo, uvodna scena filma u kojoj se prikazuju razaranja izaziva jake emotivne naboje kod stanovništva koje je manje upoznato sa opasnostima od nuklearnog oružja i sukoba.
Ono što bi se producentu filma moglo zameriti jeste veliki fokus na administraciju SAD-a, zanemarujući korake koje je Sovjetski Savez činio. Svakako, u pitanju je američki film koji opisuje Kenedijev uticaj za vrijeme „Kubanske krize“, ali mislim da bi mnogo „humaniji“ film izgledao da se pokazala i sovjetska administracija u većoj mjeri nego što je to u filmu bio slučaj. Moglo bi se reći da film šalje i jednu pogrešnu poruku, a to je da su SAD u većoj mjeri zaslužne za riješavanje situacije (što jednostavno nije tačno budući da je jedan od kapetana podmornice zaustavio lansiranje nuklearnog oružja nakon što je razarač mornarice SAD-a ispalio hitac upozorenja što u filmu nije uopšte predstavljeno. Umesto toga, prikazani su napori državnog sekretara da sredi situaciju, iako on tu nema mnogo zasluga jer je odluka bila na samoj podmornici koja je u tom trenutku odlučivala).
Bez obzira na ideološke razlike, političke nesuglasice i druge razmirice koje vlade uvijek imaju, svaka od njih mora shvatiti da nikakve ideologije, niti administracije neće postojati ukoliko sila nadvlada mir. Onog trenutka kada pojedinci uzmu mir zdravo za gotovo, kao nešto što je samo od sebe dato, tada nastaje haos u vidu rata koji je do sada odneo milijarde života kroz ljudsku istoriju. Završiću analizu filma sa citatom iz filma Kenija O’Donela: „Ukoliko sunce sutra izađe, biće to samo zbog ljudi sa dobrom voljom. To je sve što je između nas i đavola“.
Autor: Marko Golubović, Centar za međunarodnu javnu politiku
Naslovna fotografija: imdb.com
