Sloboda nije podmetanje ideološki zakržljale forme,
sloboda nije podmetanje ideološki bilo kakve forme.
Nakon više od četiri godine rata u Siriji, imamo mogućnost da tumačimo stav Evrope prema bliskoistočnom pitanju, onaj stav koji je u prvim linijama fronta kad god je demokratija ,,na udaru“. Sa ciljem njegovog seciranja, uzećemo u obzir tri relativno savremene epizode sa većom ili manjom, posrednom ili neposrednom, evropskom ulogom: alžirski, ukrajinski i sirijski građanski rat.
Indikativna je činjenica da su sva tri rata bila, ili to još uvijek jesu, ,,građanska“ i da se ovo mnogo puta prežvakano instrumentalizovano nepoklapanje označenog i označitelja nametnulo kao zvaničan naziv za sukobe znatno širih razmjera. Jer ako je nekad u monarhijama odluka kraljeva da objave jedan drugome rat poprimala hiljadu lica, samo ne ono kraljevsko, analoški se ovdašnje zaraćene strane čine samo počovjekovljenjima svrsishodno divergirajućih ideja jedne jedine Imperije u negrijevskom smislu.
No, ne nosi sve, voljno ili nevoljno, svoje pravo ime. Opštepoznat je prijepor oko istog označenog, a ipak Peroove staklene (fr. verre) i Balzakove cipelice od krzna sibirske vjeverice (fr. vair). Na sličan je način grčka Evropa ,,širokog lica“ (εὐρύς) postala akadska Evropa ,,zalazećeg sunca“ (erebu). I dok bi se prvi etimon zasigurno dopao današnjim uskogrudim zapadnoevropskim korifejima, drugi više odgovara hegelovskoj ili geteovskoj viziji Evrope, kojoj ćemo ovdje posvetiti veću pažnju. S tim ciljem, važno je podsjetiti se jednog aforizma Stanislava Ježija Leca koji kaže da je ,,izlaz najčešće tamo gdje je bio ulaz“, a zatim se i vratiti mitološkoj kolijevci Evrope.
No, prije nego što našu pažnju usredsredimo na ratom pogođeni Mašrik, iz analoških razloga njegov, usudio bih se reći, protivnožnik u isključivo geografskom smislu, odnosno Magreb, postaje značajan. Kako piše profesor na Bostonskom univerzitetu Vilijam Kejlor u knjizi ,,A World of Nations: the International Order Since 1945„, jedna od najistaknutijih dinamika u zemljama Magreba tokom tri dekade nakon oslobođenja od francuskog uticaja bila je demografski porast i nespremnost ekonomskih sistema ponajprije Alžira, Tunisa i Maroka, a u manjoj mjeri Libije i Mauritanije, da podstiču porast radne snage i radnih mjesta.
Ako se tome doda premještanje ljudskog kapitala po, makar na unutrašnjem planu, iz navedenih razloga obesmišljenim volerštajnovskim kategorijama periferije, poluperiferije i centra, dobija se plodno tle za islamski fundamentalizam koji je, po riječima Kejlora, objedinjavao radikalnu kritiku postojećeg poretka i obećanje ličnog spasenja. I dok su monarhija Maroko i republika Tunis uspjele da odgovore na ovu prijetnju već sredinom osamdesetih godina, Alžir, najveća, najbogatija i najmoćnija od tri zemlje, susreo se sa ogromnom popularnošću islamističkog pokreta otpora. Front nacionalnog oslobođenja (FLN) koji je Alžir oslobodio od francuskog uticaja Evianskim mirom iz 1962. tih godina vodio je Čadli Bendžedid.
Država se definisala laičkom, a politički sistem jednopartijskim sve do odluke Bendžedida da 1989. pokrene radikalne reforme koje su podrazumjevale i stvaranje višepartijskog sistema. Jedan od brojnih legalnih učesnika u političkom životu zemljepostao je Front islamskog spasa (FIS) koji je otvoreno tražio stvaranje islamske države u Alžiru. Razumljiv je bio stoga strah koji je ispratio čuđenje nakon što je ova partija na prvim slobodnim lokalnim izborima osvojila 54% glasova, ljeta 1990.
U decembru je 1991. uspjeh ponovljen i na državnom nivou, FIS-u je ovog puta povjerenje ukazalo 44% građana. Kako se radilo o prvom krugu, nije bilo kasno preduzeti neophodne mjere kako FIS ne bi, sredinom januara 1992, za kada je bio zakazan drugi krug izbora, pobjedio FLN i preuzeo kontrolu nad Alžirom.
Neke su nove godine počele tog januara 1992. kada je intervenisala vojska. Predsjednik Čadli Bendžedid bio je primoren da se povuče, dok su izbori otkazani, a pritom uvedeno i vanredno stanje. Vojni je režim zatim otpočeo svoju borbu protiv FIS-a pritvorivši lidere partije i proglasivši je nezakonitom. To je za posljedicu imalo osnivanje Islamske vojske spasa (AIS), oružanog krila FIS-a u ljeto 1994. godine. Povremene napade sprovodila je takođe novoosnovana Oružana islamska skupina (GIA), pa je pred kraj sve samo ne mirnodopskog desetljeća broj žrtava iznosio 60 hiljada.
Sve to preko puta Evrope, pred njenim očima, a teško je pritom ovdje govoriti o miopiji. Sam Kejlor navodi da je evropske zemlje, a naročite one na prvoj liniji ovakvog fronta (Francuska, Španija, Italija), više zabrinjavao talas izbjeglica koji bi izazvala sigurna pobjeda FIS-a u drugom krugu, nego li očevidno kršenje demokratskih načela.
Evropa je, čini se, od tada pogođena retrogradnom amnezijom – dok novija dešavanja očekuju preobraženje u sjećanja, alžirska epizoda nakon dvadeset godina predstavlja šok čiji se utisci nisu našli u dugoročnoj memoriji evropskih glasnogovornika. Šok ili, bolje, ,,doktrinu šoka”, želimo li još jednom stvarima nadjenuti alternativnog označitelja, pod cijenu radikalne promjene tačke gledišta.
U tom slučaju, evropska retrogradna amnezija prerasta u potiskivanje jedne nemile epizode na obodu Evrope. Sjajno je zapazio Ransijer da ,,[bi se] nova mržnja prema demokratiji mogla, dakle, svesti na krajnje jednostavnu tezu: postoji samo jedna dobra demokratija – ona koja sprečava propast demokratske civilizacije”. I još: ,,Dobra demokratska vladavina mora biti u stanju da se izbori sa zlom koje nije ništa drugo do demokratski život”, jer ,,sloboda podrazumjeva i slobodu da se čini zlo”. Iz navedenog je jasno da demokratija ne smije svoju težinu i značaj pokazivati na teleološkoj vagi – telos je ekstrademokratska kategorija.
Onog trenutka kada ga se odemokratizuje, demokratija prestaje bivati to, postaje antropomorfna, ublažena i društveno prihvatljivija konstrukcija totalitarizma. U tom je svijetlu ,,izvoženje demokratije“ krajnje fašisoidan pojam, jednako koliko i stvaranje kalifata.
No, nije to jedini okvir unutar kojeg više ili manje subliminirana osnovna ideja dolazi do izražaja- po čemu se to, gledano sa aspekta posljedica, klasicistički koncept clarté-a koji je uvodio prosti monoreferentni odnos između signifiant-a i signifié-a i na taj način anestezirao poeziju na vijek vremena razlikuje od jednodnevnog čina autodafea radikalnih islamista u Mosulu? Pounutrašnjenje svih tih vrijednosti koje su i danas, u ovoj ili onoj mjeri, prisutne u ransijerovskoj sveisključivoj i samoživoj demokratiji pojednostavljuje nam sledeći iskaz Mišela de Montenja: ,,Nakon što sa vlasti ode jedan bauk, na njegovo mjesto dolazi još veći”.
Ako osavremenimo diskurs, uvidjećemo da današnja Evropa neodoljivo podsjeća na izmučenu i kolabirajuću Evropu Maksa Bekmana sa platna iz simbolične 1933. godine. Autor je tada na nacističke osude svoga djela odgovorio sopstvenim intersemiotičkim tumačenjem susreta Zevsa i Evrope i ako je Maksova princeza Evropa djelimično čiste, ali nemirne savjesti klonula pred preobraženim Zevsom, današnja Evropa proživljava i surovo zanemaruje prigovor te iste savjesti. Nju danas more nepročešljane misli, samo daleko zamršenije od onih Stanislava Ježija Leca, već pomenutog poljskog pjesnika i aforiste, koji je lijepo izložio kunovski problem napretka: je li ljudožder napredniji ako jede viljuškom i nožem?
Ako je duhovitost po definiciji odlika aforizma, ironija istorije čini da Lecova izjava izaziva samo opor osmijeh. Porijeklom iz Lavova, nekada austrougarskog Lemberga, Lec je imao tu sreću da 1939, po napadu Njemaca, pobjegne iz Varšave i vrati se u Lavov. S kovačima svoje nesreće se susreo ponovo nakon dvije godine, a toliko je i proveo u ropstvu prije nego je 1943. iz trećeg pokušaja uspio da pobjegne svom čuvaru ubivši ga lopatom kojom je sebi kopao grob. Trenutke neizvjesnosti ovjekovječio je kasnije stihovima iz ciklusa ,,Avelju i Kainu„:
Onaj koji kopaše samom sebi grob,
gleda pažljivo
u djelo grobara,
ali ne i sitničarski:
jer ne kopa on
grob za samoga sebe.
Ako se još jednom oslonimo na snagu analogije, u ovoj bi se sceni mogla uočiti personifikacija, sa jedne strane, nacizma kao ideje i, sa druge, jedne, u tim godinama, ratom razorene i uzdrmane, ali ipak ratoborne Evrope. Zaključujemo, Evropa u ovoj alegoriji, iako u životnoj opasnosti, uspjeva na kraju sahraniti nacizam.
No, je li nacizam zaista mrtav? U knjizi ,,Mržnja prema demokratiji” već citirani Žak Ransijer u analizi djela Žan Klod Milnera ,,Zločinačke namjere demokratske Evrope” kaže da je suprotnost demokratije nekad bio totalitarizam, odnosno ideja kojom se želio ,,ukinuti dualitet države i društva, proširujući sferu uticaja totalitarne države na cjelokupni život zajednice”. Totalitarizam je, u međuvremenu, kako tvrde i Milner i Ransijer, ,,zastario, ni po čemu više poseban”. Do te mjere da su ,,karakteristike koje su koliko juče pripisivane totalitarizmu, zamišljenom u vidu države koja proždire društvo, naprosto postale karakteristike demokratije, zamišljene u vidu društva koje proždire državu”.
Može li se tako, ako odlučimo da ne zalazimo u formalne i neformalne zabrane dva Dranga, tumačiti proboj evropskog društva na ukrajinsko tlo, potpomognutog nekim novim lavovskim nacizmom (lavovskim u oba smisla, naročito ako još držimo do Montenjove opaske)? U tom slučaju on ne samo da nije mrtav, nego prisustvujemo možda i najbližem susretu dva zvanična antipoda. Prije svega, treba imati na umu da Majdan nije izolovan čin jedne diskrazične političke skupine u Ukrajini.
Konkokcija Majdana počinje još 2004. u okviru Obojenih revolucija – ipak, prihvatanje suda o nezadovoljstvu među stanovništvom kao apodiktičnog, ne vodi nužno, kako bi mnogi htjeli, u banalizaciju demokratizacije telosa. Negdje u poleđini, dakle, Majdan se pripremao deceniju prije nego što se doista i desio – deset godina proteklo je demografski heterogenoj Ukrajini u preziranju ispijanja ,,engleskog čaja”, onog engleskog čaja, da evociramo Kišovu analizu Sartrovog djela, koji čini da se ,,Žil osjeća Francuzom” i to je cijena koju Ukrajina danas plaća na istoku zemlje.
Rapsodija boja u pomenutoj je dekadi počela dovođenjem Viktora Juščenka na vlast ljeta 2004. takozvanom Narandžastom revolucijom, ispraćenog premještanjem groba Stepana Bandere 2006. u novi dio groblja Lyčakivs’kyj, posvećenom junacima borbe za nezavisnost, a zatim, godinu kasnije, podizanjem bronzanog spomenika do 2010. nezvanično novoproglašenom državnom heroju u Lavovu. U jednom takvom kontekstu događa se Majdan, ukrajinske ulice upoznaju, opet, u zavisnosti od tačke gledišta, nacističke ili ultradesničarske grupacije.
Kako drugačije shvatiti deifikaciju simbolične crno-crvene Ukrajinske ustaničke armije Romana Šuheviča i žuto-plave Organizacije ukrajinskih nacionalista Stepana Bandere?
Čini se da se ukrajinske proevropske ili antiruske grupacije utrkuju u davanju omaža pomenutim novoproglašenim državnim herojima, u prvom redu Sveukrajinsko objedinjenje Svoboda Oleha Tjahniboka (nekadašnja Socijal-nacionalna partija Ukrajine sa još uvijek prisutnim simbolom milosrdnog Wolfsangela), kao i Pravij ili Desni sektor, koji ponajprije sastanči sa, kako prenosi Jošua Tartakovski u članku ,,Are There Nazis in Ukraine? A Visit to Lviv”, izraelskim ambasadorom i američkim senatorom Mekejnom, a zatim šalje članove u, od ovog ljeta, pod pritiskom rasformirani neonacistički bataljon Azov, oznamenjenog očigledno izuzetno uvaženim emblemom Wolfsangela. Paradoksalno, ne leži ovdje paradoks u naizgled paradoksalnom i logički nespojivom slijedu događaja, već u tome što je do toga i došlo.
Prepoznamo li stoga, uz bojenje revolucija, i bojenje izvjesnih društveno osjetljivih kategorija, ,,Nepročešljane misli” osvjedočenog martira nacizma prve generacije nude se kao korisni serum protiv ludila.
Ipak, taj isti aforista britke i brahiološke misli bio je za života opravdano osporavan zbog svoje uloge u apoteozi sovjetskog režima. Osporavan, ali ne i osporen, jer je ideja o diskrazičnoj i tmurnoj poetici Stanislava Leca još jednom zaživjela u odbrambenom tonu djela Adama Mičnika iz 2007. godine. To hoće reći da Lec kao ideja nikad nije poslat, ni za života, a ni nakon njega u grob koji je pomno još kao osuđenik posmatrao.
Uostalom, postavimo još jednom pitanje: šta bi bilo sa Kafkinim rukopisima da ih je Maks Brod predao plamenu, a ne izdavačkoj kući? Šta bi bilo da je, umjesto da čovjeku preda vatru, život jednog čovjeka predao vatri? Vjerovatno bi neko nekad samofinansirao misao o nekoj zapostavljenoj knjizi koja na osnovu jednako zapostavljenih rukopisa rekonstruiše cijeli događaj i na osnovu toga objavio samizdat.
U tom bi apatičnom metatekstualnom palimpsestu bilo malo mjesta za strast, bar daleko manje u odnosu na onu koja ispliva kada se danas pomene ova priča i, zašto ne, kao sada, poneki konfabulični metanarativ mogućeg. Profesori u Americi Džejkob N. Šapiro i Eli Berman iznose u nedavno objavljenom tekstu naslovljenom ,,Why ISIL will fail on its own” dojmljivu tezu – ,,Islamsku državu” urušiće unutrašnje aporije propagirane ideje, a kada do toga dođe, zauvijek će se ugasiti pepeo iz kojeg se, dosad gušeni i zataškavani islamski fundamentalizam, iznova i iznova izdiže. U prevodu, uruši li se sa ,,državom” injena ideologija, osušiće se i jezera ,,likvidnog straha” izazvana periodičnim napadima na tlu Evrope.
Ako uvažimo i njihovo zapažanje da je ,,Islamska država” za islamski fundamentalizam ono što je SSSR bio za komunizam, shvatamo, između ostalog, i zašto danas govorimo o neonacizmu, ali ne i o neokomunizmu, uz, cijenim, nužnu primjedbu da se popločanim putem dobrih namjera uvijek brže stiže na onaj besčasni topos (a zasluga- zasluga je domen bitno zahtjevnije teme ako prihvatimo da su lažni filomati i licemjerni azilanti iz raja mnogo časniji u popločavanju nego li u, najčešće neopravdanome, predvođenju sebi jednakih). Prećutimo li kritiku da je u prećutanom najčešće najveća istina, pomenuti su profesori iznijeli poštovanja vrijedne podatke o finansijama ove ,,države”.
Na kraju, postavimo otvoreno ono pitanje koje se od početka provlači kroz redove: zašto da islamskoj državi danas, a ne i devedesetih u Alžiru?
Konačno, najveći apsurd aktuelnog stava Evrope leži u činjenici da se na epifenomen ostvarivanja ekonomskih ciljeva desnice, čak i od strane hibridnih evropskih režima, odgovara radikalizacijom iste. Ako nam se, dakle, kapitalizam nudi u homeopatskoj dozi uz ostrašnjavanje političkog diskursa kao prilog, rezultat je ojačani rotšildovski bauk koji tačno dva vijeka, od bitke kod Vaterloa, kruži Evropom.
Neposredno je nakon bitke koja se, eto nam još jedne ironije istorije, odigrala u okolini današnjeg srca Evrope baron Nejtan Rotšild izjavio: ,,Kupujte kad god je krv na ulicama, makar bila i vaša”. Je li se stoga mazohistička Evropa, Klausov pandan Comecon-a i Ejskensov ,,ekonomski džin, politički patuljak i vojni crv” koji se guši u samorežiranoj flebotomiji zaista pokazala dostojnom Šumanovih molitvi tokom bjekstva 1942. usmjerenih ostvarenju franko-njemačke ponajprije kulturološke, a zatim političke i, konačno, ekonomske unije, u trenutku kada mu Gestapo glavu cijeni sto hiljada maraka.
Naslovna fotografija: Flickr/Ted Drake, CC BY-SA 2.0
