Samit u Njuportu je van svake sumnje bio prekretnica u definiciji NATO strategije odvraćanja. Izmijenjena bezbjednosna okolina i novi karakter prijetnji primoraće donosioce odluka na mnogo veću fleksibilnost prilikom formulisanja polaznih principa za odbranu i očuvanje mira na teritoriji Alijanse.
Bezbjednosne prijetnje koje su dobile najviše prostora na samitu su svakako rusko agresivno ponašanje u Ukrajini, otežana situacija na južnom boku (southern flank) Alijanse pogotovo na Bliskom Istoku i u Sjevernoj Africi, ali i sveprisutna teroristička prijetnja. Akcioni plan pripremljenosti (RAP) bio je NATO odgovor na novi karakter prijetnji kojim su povećani ne samo kapaciteti, već i spremnost da se bezbjednost čuva proaktivno kroz prevenciju i de-eskalaciju. Mnogi su tumačili RAP kao artefakt Hladnog rata ne želeći da ponovo ulaze u izgradnju tenzija kako na istočnom, tako i na južnom boku Alijanse. Međutim, deklaracija sa samita u Velsu je već u prvom članu eksplicitno navela kako je ,,Rusija ponašanjem u Ukrajini ugrozila našu viziju Evrope kao cjeline“, dok je takođe izrečena i zabrinutost o narastajućim tenzijama na Bliskom Istoku.
Iako je ponovo potvrđena posvećenost trima ključnim principima NATO alijanse, kolektivnoj odbrani, kriznom menadžmentu i kooperativnoj bezbjednosti, o druga dva će biti riječi tek na marginama samita pa tako i na marginama deklaracije. Kolektivna odbrana ponovo dobija prominentno mjesto, te shodno tome strategija odvraćanja od jednog paragrafa u Lisabonu dolazi do deset paragrafa direktno posvećenih istoj, sa respektabilnim prostorom namijenjenim nuklearnim kapacitetima i kontroli naoružanja.
Zakletva iz Njuporta
Opšte je poznato da je osim Akcionog plana pripremljenosti najznačajniji produkt samita u Njuportu obećanje zemalja članica (nazivano i zakletvom) da će podići izdvajanja za odbranu na dva posto sopstvenih državnih budžeta. Dok ovaj princip do današnjeg dana izaziva kontroverze zbog očite diskrepance u obimu budžeta između velikih država poput SAD ili Njemačke i manjih poput Albanije ili Slovenije, bio je svojevrsni signal posvećenosti država članica ciljevima kolektivne odbrane. U skladu sa tim, opisane mjere iz RAP-a imale su budućnost pred sobom.
U članu 48 deklaracije sa samita u Njuportu osim tradicionalnog naglašavanjna kapaciteta, stratezi Alijanse kažu da ,,niko ne treba da sumnja u spremnost korištenja kapaciteta u slučaju prijetnje po bezbjednost bilo koje države članice“. Dakle, dvije glavne karakteristike strategije kredibilnog deterrence-a su konačno uparene u službenom dokumentu: postojanje kapaciteta i namjera da se kapaciteti upotrebe.
Član 49 potvrđuje da su NATO kapaciteti za odvraćanje sveobuhvatni kroz odgovarajući miks konvencionalnog i nuklearnog naoružanja, ali i raketne odbrane. Dok po pitanju konvecnionalnog naoružanja nikada nije bilo značajnije strateške kontroverze, posebna pažnja je posvećena nuklearnim kapacitetima.
Za razliku od prethodnih samita, Njuport u članu 50 proklamuje nuklearno oružje kao krovnu zaštitu zemalja članica. Kako je i logično zaključiti, kapaciteti SAD-a se pominju sa izrazitim respektom, ali po prvi put se diskretno javlja i veoma važan detalj koji danas u doba Trampove administracije u SAD postaje aktuelan. Naime, riječ je o tome da se osim nespornih nuklearnih kapaciteta SAD-a navode ,,nezavisne strateške nuklearne snage Velike Britanije i Francuske“. Više riječi o dimenzijama značaja multipliciteta nuklearnih kapaciteta biće u narednim nastavcima.
Svrha strategije odvraćanja je u ovom slučaju dvostruka: svaka bezbjednonsna prijetnja svake države članice može biti tretirana na odgovarajući način, a samim tim povećava se unutrašnja kohezija i povjerenje. Na tom tragu, ponovo se potvrđuje princip kolektivne protivraketne odbrane (NATO Balistic Missile Defence). Ipak, u članu 52 ova vrsta odbrane postavlja se na mjesto koje zaslužuje kao isključivo defanzivni kapacitet koji dopunjuje taktičko i strateško nuklearno oružje, a nikako kao svojevrsna zamjena istome. Monumentalni korak naprijed za Alijansu u oblasti protivraketne odbrane je uvođenje američkog sistema Aegis Ashore u Evropu.
Naime, pod patronatom američkom ministarstva odbrane, bilo je planirano da dvije lokacije u Evropi dobiju ovaj sistem, Deveselu u Rumuniji i Redžikovo u Poljskoj. Dok će lokacija u Poljskoj biti aktuelizovana tokom narednog samita, baza Deveselu u Rumuniji je u Njuportu dobila 2015. godinu kao rok za pokretanje punog kapaciteta protivraketne odbrane.
Aegis Ashore je odličan primjer za ilustrovanje odbrambene perspektive nuklearnih kapaciteta. Naime, sistem je opremljen AN/SPY-1 radarima koji sa 360 stepeni azimuta uočava i rano obavještava o svakoj balističkoj ili krstarećoj raketi, vazduhoplovu i ostalim vrstama vazdušnih prijetnji. Osim radara, koristi se Mark 41 vertikalni sistem lansiranja identičan onome na Aegis brodovima u pomorskom varijenti sistema. Odbrambene rakete koje se koristi su presretačkog karaktera SM-3 (Standard Missile 3) u modelu IB, dok je planirano uvođenje modela IIB. SM-3 je egzo-atmosferska raketa namijenjena presretanju u srednjoj fazi leta po principu hit-to-kill.
Raketa koristi u prvoj fazi MK-72 Booster, a u drugoj Mark 104 dvopotisni raketni motor. U trećoj fazi koristi se raketni motor na čvrsto pogonsko gorivo Mk 136 koji omogućava dodatnu brzinu prilikom izlaska iz atmosfere. Udarna igla SM-3 je laki egzo-atmosferski projektil LEAP (Light Exo-Atmospheric Projectile). Kritičari ovoga sistema kažu da je u kratkom vremenskom roku moguće transformisati defanzivni u ofanzivni kapacitet što bi za Rusiju prpedstavljalo neprihvatljiv rizik po preživljivost kapaciteta za povratni nuklearni udar zbog relativne blizine mjesta lansiranja i mete. Takođe, defanzivni kapaciteti odvraćanja pojačani su stacioniranjem Aegis brodova u Španiji, pomorskoj bazi Rota.
Taktički veoma suptilno, NATO stratezi su ponovo potvrdili u Njuportu da protivraketna odbrana nije usmjerena protiv Rusije i da neće ni na koji način ugroziti strateške nuklearne kapacitete ove zemlje. Kao primarna funkcija sistema Aegis Ashore u Evropi navodi se odbrana od prijetnji izvan Evro-Atlanstskog područja. Iako nije eksplicirano, prvenstveno se misli na Iran i Sjevernu Koreju. Kao zaključak strategije odvraćanja je zaključeno da je razmišljanje o nuklearnoj proliferaciji i dalje ekstremno daleka mogućnost. Konačno, podržavaju se dalji napori u kontroli naoružanja i pratećem ugovornom pravu kroz INF sporazum, za koji će se kasnije ispostaviti da nije dugog vijeka, makar ne u svom punom obimu.
Princip Harmel 2.0. – odvraćanje i dijalog
Iako karakter prijetnji na samitu u Varšavi (2016) ostaje isti, strategija odvraćanja evoluira do tada nezamislivom brzinom. Govoreći u opštim strateškim pojmovima, priziva se hladnoratovski dokument, Harmelov izvještaj iz 1967. godine, u periodu kada se itekako sumnjalo u budućnost Alijanse. Naime, tadašnji belgijski premijer u prvom strateškom dokumentu koji nije bio označen stepenom tajnosti saopštava da njegova vizija strategije odvraćanja spram suprotstavljenog bloka ima dva dijela, simultana i jednaka u kvalitativnom smislu: odvraćanje i detant. Nasuprot ruskoj strategiji eskalacije radi de-eskalacije, Harmelov izvještaj predviđa korišćenje oba principa zajedno kako bi se održivi mir konstituisao na bazi bezbjednosnih garancija.
Jasno je da je Harmelov izvještaj kombinovao klasičnu realističku perspektivu sa konstruktivističkim elementima zajedničkih vrijednosti i održanja poretka. Na samitu u Varšavi ovaj princip je reformulisan kao odvraćanje i dijalog (deterrence and dialogue) i postaće poznat kao Harmel 2.0. Ključni princip je da se samo uz jaču strategiju odvraćanja može dobiti više dijaloga jer akteri neuvjereni u kapacitete drugoga, teško da će sjesti za sto ili makar prećutno prestati misliti u kategorijama eskalacije.
Smisao Harmelovog izvještaja postaće baza za modernu strategiju odvraćanja Alijanse odlikovanu mudrim doziranjem mjera u domenu kolektivne odbrane i strateškog dijaloga ne samo sa Rusijom, nego i sa drugim potencijalnim suprotstavljenim stranama. Jedna će fraza postati mantra u NATO krugovima nakon samita u Varšavi, a zahvaljujući hladnoratovskom dokumentu koja na prvi pogled izgleda paradoksalno, ali se ispostavlja kao istinita i čak konstitutivna za smisao deterrence-a: više odbrane – više saradnje.
