Peščani sat je okrenut. Britanska premijerka Tereza Mej je 29. marta 2017. godine, pokrenula član 50 Ugovora o Evropskoj uniji kojim je Velika Britanija zvanično započela proces napuštanja ove organizacije kao i Euratoma. Pismo premijerke Mej, putem kog je obavestila predsednika Evropskog saveta, Donalda Tuska o ovoj odluci ostavilo je Britancima nešto manje od godinu dana da zvanično napuste Evropsku uniju. Tačnije, 29. marta 2019. u 23 časova po lokalnom, britanskom vremenu, „iscureće“ i poslednje zrno ovog peščanog sata.
Dana 29. aprila 2017. od strane Generalnog sekretarijata Evropskog saveta donet je dokument „Smernice za pregovore oko Brexit-a“ (EUCO XT 20004/17) koji je postavio okvir pregovora koji su usledili i to u dve faze. U prvoj fazi pregovora akcenat je stavljen na nekoliko glavnih ciljeva koji su usko povezani sa samim izlaskom iz Unije (dok druga faza predstavlja postavljanje okvira budućih UK-EU odnosa):
- Osiguravanje pravne sigurnosti i jasnosti građanima, preduzećima, deonicama i međunarodnim partnerima u pogledu neposrednih učinaka povlačenja Ujedinjenog Kraljevstva iz Unije
- Uređivanje odvajanja Ujedinjenog Kraljevstva od Unije, kao i oslobođenje od svih prava i obaveza koje za Ujedinjeno Kraljevstvo proizilaze iz obaveza koje je preuzelo kao država članica
- Uticaj Brexita na Irsko ostrvo
- Finansijska nagodba.
Pregovori su započeli 19. juna 2017. godine. Kao glavni ispred pregovaračkog tima EU odobren je Mišel Barnije, kojeg je imenovala Komisija. Pregovarački tim Ujedinjenog Kraljevstva vodi David Dejvis, državni sekretar zadužen za napuštanje Evropske unije u vladi premijerke Mej.
U novim „Smernicama za pregovore oko Brexit-a“ (EUCO XT 20011/17) donetim 15. decembra 2017. od strane Evropskog saveta pozdravljen je napredak postignut tokom prve faze pregovora i odlučeno je da se pređe na realizaciju druge faze. Glavne teme oko kojih su strane pregovarale u ovoj fazi bile su definisanje tranzicionog perioda i postavljanje okvira budućeg odnosa između Evropske unije i Ujedinjenog Kraljevstva. Premda Savet u ovom dokumentu govori o tome da se sporazum o budućim odnosima između dva entiteta ne može sklopiti dok se ne okonča proces izlaska Ujedinjenog Kraljevstva iz Unije, oni podstiču svaku vrstu preliminarnih i pripremnih pregovora oko načelnih odredbi budućih odnosa kada se budu usvojile dodatne smernice.
Dve strane su 19. marta 2018. godine objavile Nacrt Ugovora o povlačenju Ujedinjenog Kraljevstva Velike Britanije i Severne Irske iz Evropske unije i Evropske zajednice za atomsku energiju (Draft Agreement on withdrawal of the United Kingdom and Northern Ireland from the European Union and the European Atomic Energy Community). Različiti delovi teksta Nacrta su označeni bojama kako bi pokazali u kojoj meri su propisane uredbe i njihovi članovi podložni promenama i koliki je stepen saglasnosti oko njihovog teksta između strana potpisnica (zelenom bojom su naznačeni delovi čiji je tekst u najvećoj meri utvrđen i na njemu će biti izvršene samo operacije ispravljanja tehničkih pravnih stvari; žutom bojom tekst oko čije svrhe su se strane složile ali su mu potrebne dalje izmene i pojašnjenja; neobojeni su ostali delovi Nacrta koje je predložila EU i oko kojih se još uvek diskutuje).
Važno je napomenuti da je prvi cilj Smernica od 29. aprila 2017. u ovom Nacrtu ugovora ispunjen. Naime, u potpunosti su utvrđena prava građana i jedne i druge strane kao i finansijska nagodba. Ove dve teme su na početku pregovora bile smatrane za, uz demarkaciju sa Republikom Irskom, ključne i nepremostive razlike u pregovaračkim pozicijama obe strane.
Takođe, ono na čemu je britanska vlada premijerke Mej mnogo insistirala, tranzicioni period prilagođavanja nakon „raskidanja“ Evropskog ugovora je u velikoj meri utvrđen. Period implementacije će biti na snazi do 30. decembra 2020. godine i tokom tog perioda Ujedinjeno Kraljevstvo će biti isključeno iz svih procesa donošenja odluka u institucijama Unije ali, sa druge strane, uživaće sve povlastice carinske unije, slobodnog tržišta kao i javnih politika EU. Štaviše, članom 128. Nacrta predviđeno je da UK, tokom implementacionog perioda (2019. i 2020. godina) daje svoj doprinos u budžetu EU, kao i do sada.
Sa druge strane, Nacrt Ugovora je ostavio mnoge značajne stvari nerešenim. Kao prvo, pitanje suprematije zakonodavstva EU nad nacionalnim zakonodavstvom na ostrvu. Predlog Tereze Mej da se Ujedinjenom Kraljevstvu da pravo veta na zakone EU tokom implementacionog perioda je naišao na jak otpor Mišela Barnijea. Zatim, retko pominjani EURATOM takođe predstavlja kamen spoticanja budući da ništa značajno nije dogovoreno u ovom nacrtu vezano za atomsku energiju. Član 79. koji se bavi pitanjem vlasništva i prava na korišćenje specijalnih fisionih materijala u Ujedinjenom Kraljevstvu nije „obojen nekom bojom“. Takođe, stiče se utisak da je izrada odeljka koji se odnosi na prikupljanje ličnih podataka i informacija (Naslov VII; Članovi 66.-70.) odložena za potonji period pregovaranja.
Rasprotranjeno je mišljenje da pitanje demarkacije granice Ujedinjenog Kraljevstva sa Irskom predstavlja najveću prepreku u pregovorima oko napuštanja Evropske unije. Pre svega, klice sukoba na ovom ostrvu datiraju još od dvanaestog veka kada se engleski kralj Henri II uključio u borbu za vlast pomogavši jednom od vladara omanjih lokalnih kraljevstava da povrati svoju vlast. Od tada, skoro devet vekova londonski vladari ostvaruju svoj uticaj na ovom ostrvu.
Od 1. januara 1801. godine, kao odgovor na pobunu Iraca tri godine ranije, donet je Akt o ujedinjenju koji je stvorio novi politički entitet Ujedinjeno Kraljevstvo Velike Britanije i Irske. Da bi ojačala kontrolu nad novostečenom teritorijom, Velika Britanija (pretežno naseljena protestantima) je započela proces sistematske kolonizacije Irskog ostrva (pretežno naseljenog katolicima) preseljavanjem britanskih građana iz, geografski najbliže, Škotske. Kontinuirano plansko preseljavanje stanovništva je ostavilo traga na društvenu strukturu polarizujući ostrvo na katolike koji su bili naseljeni na južnom delu ostrva i na protestante na severnom delu ostrva. Važno je napomenuti da je protestantsko stanovništvo dobijalo svesrdnu pomoć i resurse od svake vlade u Londonu.
Nezavisnost je dobila Sporazumom između Velike Britanije i Irske (Articles of Agreement for a Treaty Between Great Britain and Ireland) iz 1921. godine kojim je okončan Irski rat za nezavisnost a Irska Slobodna Država postala britanski dominion.
Već naredne godine počinje Irski građanski rat između Nacionalne armije, kao pristalice sporazuma i Irske republikanske armije (IRA), kao protivnice a glavni predmet sporenja bio je Akt o Podeli Irske (The Government of Ireland Act) iz 1920. kojim je ovo ostrvo podeljeno na severni (26 okruga) i južni deo (6 okruga). Severna Irska je izglasala ostanak u Ujedinjenom Kraljevstvu koji, iako u skladu sa postignutim sporazumom, od tada postaje predmet osporavanja od strane irskih nacionalista koji su taj čin videli kao instrument manipulacije iz Londona. Druga strana videla je taj čin kao legalno ostvarivanje svog prava na nezavisnost predviđeno u Anglo-irskom sporazumu.
Sukob na Irskom ostrvu je dugo godina tinjao dok 1960-ih godina nije eskalirao u rat poznatiji u literaturi kao Severnoirski sukob (The Troubles) između nacionalista i unionista. Ovaj sukob je klasifikovan kao gerilski rat zbog neujednačenog odnosa snaga aktera u ratu (u sukobima su učestvovale paravojne formacije i jedne i druge strane kao i državne bezbednosne snage).
Konflikt je okončan Sporazumom iz Belfasta ili Sporazumom na Veliki petak (The Good Friday Agreement) 10. aprila 1998. godine kojim je Severnoj Irskoj obezbeđena velika autonomija unutar Ujedinjenog Kraljevstva i kojim je prekinuto trideset godina dugo ratno stanje na ulicama ovog ostrva. Prema podacima CAIN-a (Conflict Archive on the Internet) od 1969. do 1998. stradalo je 3.489 osoba u Severnoirskom sukobu.
Materijalna svedočanstva predstavljaju „zidovi mira“ koji su tokom sukoba bili građeni u većim gradovima Severne Irske da bi razdvojili delove grada u kojima su živeli suprotstavljeni tabori. Skoro dvadeset godina nakon Sporazuma na Veliki petak, ostaci tih zidova i danas stoje u Belfastu, Deriju, Lurganu i drugim većim gradovima da podsećaju njihove stanovnike na prošle sukobe koji su naglašavali sve bleđe razlike između njih. Premda su se i britanska i evropska strana složile da ne žele „čvrstu granicu“ nakon tranzicionog perioda, postavlja se pitanje kakvo bi rešenje bilo prihvatljivo za sve aktere?
Ukoliko se danas vozite iz Severne Irske ka južnom delu ostrva ili obratno, ništa vam neće pokazati da ste prešli granicu između dve države (što je slučaj sa drugim državama unutar EU) osim saobraćajnih znakova koji pokazuju koja je najviša dozvoljena brzina na tom delu puta (u Severnoj Irskoj su brzine označene u pređenim miljama po času dok je u Irskoj na snazi metrički ekvivalent). Nesumnjivo da bi svaka devolucija slobode kretanja ljudi između ovih država u mnogome štetila obema stranama (14.800 ljudi svakog dana putuje iz jedne u drugu oblast – Central Statistics Office). Iz tog razloga je kretanje ljudi jedna od malobrojnih stvari koja je u ovom nacrtu detaljno razrađena i to u Poglavlju II, Članu II koji ostavlja na snazi Prostor zajedničkog putovanja (Common Travel Area) koji su ove dve države još ranije uredile.
Sa druge strane, oko uređivanja slobode kretanja robe, kao jedne od četiri konstitutivne slobode Evropske unije, nije se došlo do konsenzusa. Možda najznačajniji deo u Nacrtu Ugovora vezanza status granice sa Severnom Irskom govori o tri potencijalne opcije:
- Budući odnos između EU i UK koji zaobilazi potrebu za razgraničavanjem
- Oslanja se na jedinstvena, pre svega tehnološka rešenja za prevazilaženje ovog problema
- Poravnavanje regulacija EU i Severne Irske u brojnim poljima poput poljoprivrede zaštitne životne sredine, carine, proizvodnje električne energije itd.
Mada se treća opcija navodi u tekstu Nacrta kao ona opcija koja će se upotrebiti u odsustvu adekvatnih, konsenzusom stvorenih alternativa, opcija B, kao najviše utopijska od svih, naišla je na širok odjek u jednom delu javnosti. Naime, kao uzor za ovu opciju razgraničavanja uzet je norveško-švedski model razgraničavanja. Za razliku od svog suseda, sa kojim deli 1.650 km dugu granicu, Norveška na referendumu 1994. nije izabrala da pristupi EU. Između ovih država se nalazi tzv. „granica bez trenja“ (Frictionless Border) koja, ukoliko uzmemo u obzir da je Norveška član Evropskog еkonomskog prostora (EEA) i samim tim uživa trgovinu bez tarifa ali uz obavezne carinske preglede na graničnim prelazima, ima određene manjkavosti.
Pre svega, ovakav način rada, premda od koristi za putnike, za prevoznike robe ume da bude nezgodan, Sa stanovišta brzine prolaza preko graničnog prelaza, ovoj vrsti vozača ona je smanjena, i u momentima gužve i saobraćajnog „špica“ ume da stvara neželjene posledice poput probijanja roka za dostavu, stvaranja „čepova“ na graničnim prelazima itd. Još jedan veliki problem je što disparitet u cenama i robi između ovih skandinavskih država stvara potrebu kod lokalnog pograničnog stanovništva za krijumčarenjem „pristupačnijih“ dobara. Postoje predlozi da se sistemi za automatsko prepoznavanje registarskih tablica (ANPR) koji se već koriste u Ujedinjenom Kraljevstvu za poslove policije i drugih bezbednosnih službi, integrišu u system provere vozila na graničnim prelazima.
Na kraju, na rešavanje pitanja 500 kilometara duge granice saIrskom, utiču i unutrašnja neslaganja, kako u vladajućoj koaliciji Konzervativna partija – Demokratska Unionistička Partija (DUP), tako i unutar same Konzervativne partije koja je podeljena na pobornike „tvrdog Brexita“ i na pobornike „mekog Brexita“. Tako je do izražaja došao ucenjivački potencijal DUP-a kao manjinskog partnera u vladi čijih deset glasova mogu da odnesu prevagu prilikom debatovanja oko krucijalnih pitanja. Iz tog razloga su reči njihove liderke Arlin Foster (Arlene Foster) neretko imale veliki odjek u Briselu.
Cilj vestministerskog kabneta Tereze Mej je da se do 19. oktobra 2018. godine, kada se održava sednica Evropskog saveta, završi sa izradom Nacrta Ugovora o povlačenju Ujedinjenog Kraljevstva Velike Britanije i Severne Irske iz Evropske unije i Evropske zajednice za atomsku energiju kao i da se odredi politički okvir budućeg odnosa između dva entiteta. Potom, finalni Nacrt Ugovora se prosleđuje Evropskom savetu, koji mora kvalifikovanom većinom (najmanje 20 država i 65% populacije) usvojiti Nacrt koji se dalje prosleđuje Evropskom parlamentu na ratifikaciju. Potrebno je i da britanski parlament ratifikuje sporazum da bi 29. marta 2019. Ujedinjeno Kraljevstvo zvanično napustilo Evropsku uniju i EURATOM i ušlo u, prethodno dogovoreni, tranzicioni period. Ukoliko se sporazum ne postigne u predviđenom roku, ugovori EU će jednostavno prestati da se primenjuju na Ujedinjeno Kraljevstvo.
Dosta posla je pred premijerkom, a vremena je sve manje. Hoće li podići sidro svog broda na vreme da ode ili će zajedno sa njim „potonuti na dno Lamanša“?
