Ovo nije priča o holandskom fudbalskom gigantu Ajaksu, već priča o rušenju premijera Irana, dr Mohameda Mosadika, u režiji britanske obavještajne službe, a po scenariju američke CIA-e. U trećem delu feljtona o nafti, Jovo Ilić nam donosi priču o državnom udaru u Iranu 1953. godine i ulozi koju je u svemu tome imalo „crno zlato“.
Iran je, slično kao i danas, sredinom prošlog vijeka bio u fokusu svjetskih sila i žiži svjetske javnosti. Samo tada Iran nije predstavljao nikakvu nuklearnu opasnost, već je u prvoj polovini 20. vijeka bio jedan od vodećih proizvođača nafte na svijetu. Nafte koja je postala glavni strateški resurs od koga je zavisio dalji napredak i razvoj svih država svijeta. Nafta je dobila glavnu ulogu u vojnim strategijama, u ekonomskim i industrijskim planovima, jer je u tom periodu u potpunosti zamjenila ugalj kao glavni svjetski energent.
Priča nas vodi u Iran, koji je u periodu nakon završetka Drugog svjetskog rata u veoma teškoj situaciji, jer je zbog okupacije izgubio suverenitet na svojoj teritoriji. Iako su nakon konferencije u Teheranu tadašnji saveznici garantovali povratak suvereniteta, do obnove nije došlo. Zbog toga je Iran morao pred novoosnovane Ujedinjene nacije, koje su usvojile rezoluciju o obnovi suvereniteta Irana. Međutim, iako je po rezoluciji suverenitet trebalo da bude obnovljen, do stvarne obnove nije došlo, jer su britanske okupacione snage ostale na jugu zemlje, pod izgovorom kontrole naftnih koncesija, koje je Velika Britanija imala na tom prostoru.
Iransku proizvodnju nafte u prvoj polovini 20. vijeka kontrolisali su Britanci preko svoje kompanije Anglo-Persian Oil (današnji British Petroleum). Upravo su kompanija A.P.O. i njen kolonijalni odnos prema radnicima u rafineriji u Abadanu bili glavni uzrok krize, koja je kulminirala krajem 40-ih godina, kada je kao nacionalni vođa protesta izronio dr Mohamed Mosadik. On je početkom 50-ih postao premijer vlade Irana koja će donijeti odluku o nacionalizaciji kompanije A.P.O. Međutim, Mosadik je ovom odlukom na sebe navukao gnijev Velike Britanije, jer je uradio do tada nezamislivu stvar i bio je optužen da je ugrozio britanske nacionalne interese. U suštini, Mosadik je samo štitio iranske nacionalne interese i radio za dobrobit svoje sopstvene zemlje.
Iran je za Veliku Britaniju predstavljao važan činilac za njenu energetsku bezbjednost, jer su upravo u Iranu Britanci za sebe obezbjedili prvu naftnu koncesiju u njihovoj istoriji. Naime, početkom 20. vijeka, Persijom (Iranom) je vladao šah Reza-kan Pahlavi, koji je imao želju da modernizuje i industrijalizuje svoju zemlju, prije svega izgradnjom puteva i željeznice. Šah je angažovao australijskog inženjera i arheologa Vilijama d’Arsija, koji je dobro poznavao teritoriju Persije, zahvaljujući iskopavanjima koja je vršio godinama unazad. Kao zahvalnost za doprinos modernizaciji, šah Pahlavi je godine 1901. izdao D’Arsiju kraljevsku povlasticu, koja mu je obezbjedila da u narednih 60 godina kopa i buši po teritoriji koja mu je dodjeljena i koja se nalazila u južnom djelu Irana. Vilijam d’Arsi je pristao da plaća 16 procenta od prodaje nafte u slučaju da je na tom području pronađe.
Godine 1904. u mjestu Masdžid-Sulejman, D’Arsi pronalazi naftu. Ova vijest je vrlo brzo došla do Velike Britanije, koja krajem iste godine šalje svog agenta Sindija Rajlija, koji uspjeva da nagovori D’Arsija da prepusti koncesiju novonastaloj britanskoj naftnoj kompaniji A.P.O. Na taj način, Britanci su sebi obezbjedili prvu koncesiju za naftu, a koja je trajala do 1961. godine i prema kojoj je samo mali procenat od prodaje nafte od 16 procenata ostajao Iranu. Ova koncesija je dugo vremena bila najbolja koncesija koju je Velika Britanija uspjela da obezbjedi i proizvodnja nafte u Abadanu i njen siguran izlazak iz Persijskog zaliva bile su od velike važnosti po nacionalnu bezbjednost Velike Britanije.
Šah Pahlavi bio je britanska marioneta i štitio je njihove interese, a zahvaljujući njima se održavao na vlasti. U toku 1930-ih došlo je do dogovora za produženje koncesije pod istim uslovima za još 30 godina. Međutim, početkom Drugog svetskog rata šah Pahlavi koji je do tada štitio britanske interese promjenio je stranu i stavio se u službu Trećeg Rajha. Nemački inženjeri počeli su polako da preuzimaju proizvodnju nafte u Iranu, što je dovelo do toga da Britanci zajedno sa Sovjetima okupiraju Iran. Šah Pahlavi bio je prisiljen na abdikaciju u korist svoga sina Muhameda Reze Pahlavija, koji će prvo biti prvo britanska, a kasnije američka marioneta.
Rafinerija u Abadanu proizvodila je velike količine nafte, a kompanija A.P.O. imala je ogromne zarade, ali je odnos kompanije prema radnicima bio faktički kolonijalni, jer su uslovi za rad bili nehumani, a plate mizerne. Sve to dovelo je do stvaranja velikog nezadovoljstva, pa radnici rafinerije 1947. godine stupaju u štrajk. Međutim, na krizu koja će se prenijeti na cijelu zemlju, najviše je uticalo to što je kompanija A.P.O. plaćala samo 16 procenata od prodaje nafte državi. Iran je zahtjevao da odnos u koncesiji bude 50/50. Iran se pozivao na primjere Venecuele i S.Arabije, gdje su američke naftne kompanije imale odnos sa državom 50/50. Sve inicijative vlade Irana bile su bezuspješne jer Britanci jednostavno nisu želeli da čuju za tako nešto, budući da im je iranska nafta predstavljala glavni izvor za energent bez koga nisu mogli da opstanu.
Usled ogromnog nezadovoljstva protesti su se prenijeli na ulice iranskih gradova, a kao vođa protesta isplivao je dr Mohamed Mosadik. On će iskorisiti ogromnu popularnost u narodu i formirati političku stranku „Narodni front“ sa kojom će na izborima 1949. godina uspjeti da obezbjedi ulazak u parlament. Vlade Irana nisu dugo trajale i stalno su se mjenjale upravo zbog problema sa naftnom koncesijom koju je imala britanska kompanija. Međutim, na proljeće 1951. godine, premijer Irana postaje dr Mosadik koji predlaže nacionalizaciju naftne kompanije A.P.O. U aprilu njegov predlog usvaja iranski parlament, a zakon stupa na snagu početkom maja. Nakon toga, osnovana je iranska nafta kompanija National Iranian Oil Company (NIOC), koja je preuzela svu proizvodnju nafte u toj državi.
Iranska nacionalizacija nafte bila je veliki udarac za Veliku Britaniju i njenu energetsku bezbjednost. Iako je Iran ponudio nadoknadu i garantovao bezbjednost isporuke nafte, nacionalizacija je za Britance bila neoprostiv grijeh, a dr Mosadik označen je kao glavna pretnja po nacionalnu bezbjednost Velike Britanije. U toku dvogodišnje vladavine dr Mosadika, Britanci su nailazili na prepreku koja je bila nepremostiva, a dr Mosadik je dosta čvrsto štitio i branio iranske interese. Britanci su zaprjetili odmazdom, i u roku od nekoliko dana britanske pomorske snage stigle su u blizinu Abadana. Tu je izašla na vidjelo britanska hipokrizija. Ranije je britansko ministarstvo spoljnih poslova odbijalo da učestvuje u pregovorima između vlade Irana i kompanije u kojoj je britanska vlada imala većinski udio akcija.
Kada je Iran nacionalizovao A,P.O. britanska vlada ne samo da je ušla u pregovore, nego je zapretila slanjem kraljevske flote i mornarice, radi zaštite britanskih nacionalnih interesa. Laburistička Vlada Klementa Atlija u septembru 1951. godine uvela je privredne sankcije Iranu, koje su dosta naškodile iranskoj privredi. Zbog sankcija koje su urušile iransku ekonomiju i privredu, proizvodnja nafte je 1953. godine bila samo 20.000 barela nafte dnevno, dok je samo tri godine ranije Iran proizvodio blizu pola miliona barela nafte na dnevnom nivou, a profit od prodaje i izvoza nafte bio je manji skoro 20 puta.
Odmah nakon nacionalizacije, Velika Britanija počela je razmišljati od tome kako da svrgne dr Mosadika sa mjesta iranskog premijera. Ta ideja dobiće konačan oblik nakon ponovnog dolaska Vinstona Čerčila na čelo britanske vlade, u novembru 1951. godine. Iran i Bliski istok predstavljali su za Čerčila neku vrstu lične istorije, tako da je on uložio dosta napora kako bi se kriza u Iranu razrješila. Iran se ponovo našao pred SB UN 1951. godine, kada je i dr Mosadik otputovao lično u SAD, kako bi zastupao interese Irana. Mosadik se tom prilikom sastao i sa američkim predsednikom Trumanom, od koga je tražio i finansijsku pomoć.
Situacija za Mosadika će se pogoršati nakon dolaska Dvajta Ajzenhauera na mjesto američkog predsednika, jer je on odmah odbacio bilo kakvu pomoć i saradnju sa Iranom. Mosadik nije na vrijeme shvatio veliku isprepletenost anglo-američkih naftnih interesa i uzajamnost spoljnih politika SAD i Velike Britanije. Iako je Mosadik proglašen sa čovjeka godine od strane magazina Tajm 1951. godine zbog podrške koju je kao premijer imao od Iranske komunističke partije, na Zapadu je samo godinu kasnije označen kao čovjek koji zastupa sovjetske i komunističke interese, i koji radi protiv interesa i strateške bezbjednosti zapadnih zemalja.
Nakon dolaska Ajzenhauera na mjesto američkog predsednika, Britanci su poslali predstavnike svoje tajne službe (SIS), kako bi zatražili pomoć i ubjedili američku CIA-u, da zajedno organizuju akciju kojom bi srušili Mosadika. Ključnu ulogu u dogovoru odigrala su braća Dals. Džon Foster bio je ministar spoljnih poslova kod predsednika Ajzenhaura, a prije toga predsednik Upravnog odbora naftne kompanije Exxon. Njegov brat Alan bio je direktor CIA-e. Britanci su prvo uspjeli ubjediti Alana, koji je potom ubjedio svog brata Džona, koji je zatim ubjedio Ajzenhauera da je rušenje Mosadika neminovno. Uz pomoć rojalističkih elemenata u iranskim vojnim snagama, britanska i američka tajna služba iscenirale su vojni udar i iznudili hapšenje Mosadika. Dana 19. avgusta 1953. godine, isceniran je vojni udar i uz pomoć vojske Mosadik je uhapšen, a svu vlast je nakon nekoliko dana preuzeo šah Pahlavi.
Godine 2000. u Njujork tajmsu objavljeni su dokumenti CIA-e sa kojih je skinuta oznaka tajnosti, a iz kojih se vidi kako je organizovana akcija rušenja Mosadika. Plan je nosio ime „Operacija Ajax“ i bio je organizovan i izveden u saradnji CIA-e i britanske obavještajnje službe. U dokumentima se vidi na koji način je akcija organizovana, koliki je bio budžet operacije, ko su bili saradnici i koji su bili njihovi zadaci. Akcijom je rukovodila CIA, prvo sa Kipra gdje je plan razrađen, a zatim iz američke ambasade u Teheranu. Prvi zadatak je bio da njihovi agenti prošire lažu o Mosadiku; da je korumpiran, da radi za sovjetske interese, a protiv interesa islamskog svjeta. Zatim su iscenirani napadi na nekoliko vjerskih vođa, za koje su optuženi Mosadik i njegove pristalice.
U međuvremenu je general Zahedi okupio lojalne ljude koji su imali zadatak da uhapse Mosadika. Nakon što bi se hapšenje dogodilo, hiljade plaćenih ljudi bi izašle na ulicu sa ciljem antivladinih protesta kako bi popularnost Mosadika bila što više poljuljana. Nakon prvog propalog pokušaja 16. avgusta, drugi put, nakon tri dana Anglo-Amerikanci nisu obmanuli, i Mosadik je uhapšen. Sankcije Iranu nakon hapšenja Mosadika odmah su ukinute, anglo-američke naftne kompanije ponovo su došle u Iran, a šah koji je preuzeo svu vlast zaveo je svoj represivni režim. Mohamed Mosadik je postao primjer kako će proći svako ko ugrozi anglo-američke interese i njihovu bejzbjednost i indirektno je postao prva žrtva borbe dva svjetska bloka u Hladnom ratu. Mosadik je, u suštini, samo štitio iranske nacionalne interese.
Naredne godine iranska naftna kompanija NIOC, preimenovana je u Iranian Petroleum, kojeg je kontrolisao „Međunarodni konzorcijum“, koji su činile kompanije A.P.O, koji je tada preimenovan u Britsih Petroleum, Royal Dutch Shell, američke kompanije Gulf, Texaco, Exxon, Mobil i Chevron, kao i francuska kompanija CPF, sve kompanje iz naftnog kartela „Sedam sestara“. Samo ovaj put, britanska kompanija BP nije imala većinski udio akcija nego samo 40 odsto, Shell je dobio 14 odsto, pet američkih kompanija zajedno 40 odsto i šest odsto francuski CPF. Konzorcijum je preko kompanije IP kontrolisao svu eksploataciju, proizvodnju i prodaju iranske nafte, a konzorcijum je prihvatio i nekadašnje predloge Irana, pa se profit djelio u odnosu 50/50.
Nikakva komunistička pretnja u Iranu nije postojala, Britanci su krizu izazvali zbog nafte i svoje potrebe za istom. Vođeni i dalje svojom kolonijalnom svešću, Britanci nisu htjeli prihvatiti nikakav dogovor sa Iranom, odbacujući brojne predloge, da bi na kraju ponovo ostali bez većinskog paketa akcija i profita, jer su Amerikanci uzeli svoj dio kao naknadu za pomoć. U suštini, ni SAD nisu više mogle toliko vjerovati svom savezniku i nisu prihvatale ovakav kolonijalni pristup Britanaca za rešavanje svjetskih kriza. Strahujući da bi upravo većinska kontrola iranske proizvodnje od strane Britanaca mogla izazvati ponovne krize, Amerikanci su se odlučili na formiranje konzorcijuma koji je upravljao iranskom naftnom proizvodnjom.
Uhapšeni Mosadik proveo je tri godine u zatvoru. Nakon izlaska, stekao je svjetsku slavu i popularnost, koja je trajala sve do njegove smrti 1969. godine. U Iranu je šah zaveo svoj represivni režim koji je sa godinama postajao sve brutalniji, naročito kada se krenulo u obračun sa unutrašnjim neprijateljima. Na to se toliko nije obraćala pažnja, sve dok je šah Pahlavi štitio anglo-američke interese. Međutim, i njega će zadesiti slična sudbina kao i Mosadika, jer je zbačen sa vlasti u Iranu 1979. godine.
Iranski narod predvođen Ruholahom Homeinijem je u novembru te godine zauzeo američku ambasadu, zbog nezadovoljsta jer se šah nalazio u SAD koje nisu prihvatale da ga izruče Iranu. Talačka kriza, koja je trajala 444 dana, zakomplikovala je odnose između dvije države, koji nisu popravljeni do današnjih dana. Da ironija bude veća, okupirana američka ambasada bila je ista ona iz koje je 1953. godine vođena akcije rušenja Mosadika.
Autor: Jovo Ilić, master politikolog za ekološku politiku
Naslovna fotografija: AFP via Getty Images
Drugi deo feljtona pročitajte ovde.
