Većina svjetske nafte u naftnim tankerima na putu do svog odredišta prolazi kroz neku od sedam „ključnih geografskih tačaka“. Pod ovim se podrazumjeva sedam morskih kanala ili prolaza, kroz koje više od polovine svjetske nafte svakodnevno prolazi (Suecki i Panamski kanal, Bosfor-Dardaneli, Danski prolaz/Sjeverno more-Baltik, Ormuz, Bab el Mandeb, Malajski prolaz). Ovoga puta ćemo se osvrnuti na značaj Sueckog kanala za trgovinu naftom, ali i na to kako je Suecka kriza uticala na svjetski naftni poredak kakav imamo danas.
Bliski istok sredinom prošlog vijeka bio je u glavnom fokusu svjetskih sila. Krize i ratovi u ovom nestabilnom regionu nisu bili nikakva slučajnost. Nakon samo tri godine i eliminisanja Mosadika u Iranu, zbog nacionalizacije nafte, na horizontu se pojavila nova prijetnja, naročito po energetsku bezbjednost V. Britanije i Francuske. Naime, skoro celokupna količina bliskoistočne nafte koja je išla na evropsko tržište prolazila je kroz Suecki kanal. Samim tim, kanal je bio vitalan po interese evropskih zemalja, pogotovo dvije već spomenute, od kojih je jedna učestvovala u izgradnji kanala, a druga nakon nekog vremena preuzela upravljanje nad njim. Suecki kanal je prvenstveno izgrađen zbog pomorskih trgovinskih puteva prema evropskim kolonijama u Aziji.
Kanal je prolazio kroz teritoriju Egipta, pa je sigurnost i stabilnost ove države bila veoma bitna. Kako je rasla svjetska potrošnja nafte uporedo sa njom rastao je i nacionalizam u arapskim zemljama, koji će imati dosta uticaja na svjetski naftni poredak. Upravo je Egipat, početkom 1950-ih, bio centar nastanka arapskog nacionalizma.
Godine 1952. Gamal Abdel Naser je zajedno sa grupom oficira izvršio vojni udar i zbacio sa vlasti kralja Faruka, tako da je egipatska monarhija doživila svoj kraj. Dvije godine nakon vojnog udara na čelu novoosnovane republike nalazio se general Muhamed Nagib, koga 1954. godine na čelu države zamjenjuje upravo Naser. Za kratko vrijeme, Naser je uspio da postane apsolutni vladar Egipta.
Prva velika stvar koju je Naser uradio bila je ta da je uspješno okončao pregovore sa V. Britanijom o povlačenju trupa iz zone kanala, koje su tu bile nekoliko decenija unazad. Na taj način, Naser je svojoj zemlji uspio da povrati potpuni suverenitet, jer na teritoriji Egipta zvanično nije bilo više stranih trupa. Konačno su V. Britanija i Egipat uspostavili bolje diplomatske odnose, koji su bili praćeni velikom finansijskom podrškom zapadnih zemalja Egiptu radi modernizacije i industrijalizacije zemlje. Zapadne zemlje, prije svih SAD i V. Britanija, odlučile su da preko Svjetske banke podrže Naserov najveći projekat, izgradnju Asuanske brane. Ovaj projekat je trebalo da stvori najveću akumulaciju u Africi i osigura skoro trećinu egipastkih potreba za električnom energijom.
Međutim, ubrzo nakon ovog dogovora, Egipat je sklopio sporazum o vojnoj pomoći sa Čehoslovačkom, koja je bila zemlja iza gvozdene zavjese i članica Varšavskog pakta. Ovaj sporazum nije naišao na odobravanje zapadnih zemalja, koji su u sporazumu vidjeli komunistički uticaj i propagandu S. Saveza. Sve ovo uticalo je da zapadne zemlje stopiraju finansijska sredstva koja su bila namjenjena Egiptu.
U julu 1956. godine, Naser je obavješten da su sredstva za izgradnju njegovog najvećeg projekta, Asuanske brane, stopirana. Reakcija egipatskog lidera bila je potpuno neočekivana. Samo nekoliko dana nakon ovoga, Naser je objavio da nacionalizuje Suecki kanal, a u isto vrijeme zabranjen je saobraćaj u zalivu Akaba u Crvenom moru, koji je bio strateški važan za snabdjevanje Izraela naftom.
Nacionalizacija kanala u julu 1956. najviše je pogodila V. Britaniju i Francusku, ali i ostale evropske države. Pored evropskih zemalja, nacionalizacija kanala najviše je pogodila upravo i državu Izrael, koja je bila u neprijateljskom odnosu sa susjednim arapskim državama. Godine 1956. proizvodnja nafte na Bliskom istoku bila je oko 3,5 miliona barela dnevno, a od toga se skoro 90 odsto izvozilo. Nešto manje od 1,5 miliona barela dnevno prolazilo je kroz Suecki kanal svaki dan, zadovoljavajući više od polovine evropskih potreba za naftom.
Tri već spomenute države, koje su i najviše bile pogođene nacionalizacijom kanala, dogovorile su zajedničku intervenciju koja je izgledala vrlo prosto. Izraelske snage trebalo je da zauzmu Sinajsko poluostrvo i uspostave kontrolu nad zalivom Akaba i na taj način priđu kanalu sa kopna. Francuske i britanske pomorske snage trebalo je da uđu u kanal iz Sredozemnog i Crvenog mora i na taj način uspostave kontrolu nad kanalom.
Izraelske snage okupirale su Sinaj 29. oktobra 1956. godine, a samo dva dana nakon toga francuske i britanske pomorske snage ušle su u kanal. Međutim, zajednička intervencija naišla je na žestoku osudu SAD, pa i S. Saveza. Naime, američki predsednik Ajzenhauer bio je iznenađen što nije bio upoznat sa planom inetrvencije, pa je zbog toga intervenciju osudio i zahtjevao da se snage tri zemlje povuku sa okupiranih teritorija. Samo par dana nakon Ajzenhaurove osude, S. Savez izdao je slično saopštenje u kojem je zahtjevao da se snage tri države povuku sa okupiranih egipatskih teritorija.
U prvim danima novembra, kriza koju je izazvala nacionalizacija kanala dospjela je i u UN, prije svega zahvaljujući SAD koje su usvojile rezoluciju koja je zahtjevala da se vojne snage tri zemlje povuku sa okupiranih egipatskih teritorija. Nakon što je stigao ultimatum i od strane Sovjeta, zajedničke snage tri zemlje nisu imale druge mogućnosti osim da se povuku iz kanala i sa okupiranih teritorija.
Bila je to velika pobjeda Nasera, a njegova popularnost brzo se proširila arapskim zemljama. Nakon trijumfa u Sueckoj krizi Naser je u očima Arapa izazivao veliko divljenje. Ne samo što se usprotivio kolonijalnim silama, već i Izraelu koji je predstavljao trn u oku arapskom svijetu koji je podržavao prava palestinskog naroda na svoju državu. Tih godina su mnogi Nasera vidjeli kao vođu arapskog svijeta, a njegova politika često je povezivana sa panarabizmom.
Za kratko vrijeme, Naser je postao jedan od glavnih zagovornika arapskog ujedinjenja. Forsirao je priču o zajedničkom arapskom nacionalizmu bez granica u kojem vlada pravedno društvo, koje poštuje vrijednosti na kojima počiva arapski svijet. U svom djelu Oslobođenje Egipta: Filozofija revolucije iz 1955. godine, Naser je označio naftu kao jedan od tri fundamentalna stuba arapske moći i kao najefektivnije oružje za prava arapskih nacija u borbi protiv zapadnih sila.
Kao primjer i kamen temeljac arapskog ujedinjenja trebalo je da posluži Ujedinjena Arapska Republika koju su osnovali Egipat i Sirija 1958. godine, istina na veće insistiranje iz Sirije. Sirija je, dok je trajala Suecka kriza, bila na strani Nasera, pa je čak i minirala irački naftovod koji je išao na Mediteran.
Zbog nacionalizacije kanala i miniranja naftovoda bliskoistočna nafta nije imala puno mogućnosti da stigne do Mediterana. UAR imala je potpunu kontrolu nad naftnim rutama koje vode na Mediteran. Jedina mogućnost da bliskoistočna nafta dođe na mediteranske obale bio je naftovod konzorcijuma ARAMCO, koji je dostavljao saudijsku naftu u luku Sidon u Libanu.
Naser je tih godina imao veoma dobre odnose sa skoro svim arapskim zemljama, uključujući i saudijskog kralja. Kralj Saud je za vrijeme Suecke krize stao na Naserovu stranu i zahtjevao povlačenje stranih trupa sa egipatskih teritorija. S. Arabija je, naime, obavjestila Vašington da će naftovod konzorcijuma ARAMCO doživjeti sudbinu iračkih naftovoda koje su Sirijci digli u vazduh, ukoliko SAD pruže apsolutnu pomoć agresorima.
Možda je i to jedan od razloga zbog čega Sjedinjene Države nisu podražle intervenciju svoje tri savezničke države, jer su strahovale zbog mogućnosti konfrontacije sa S. Arabijom, koja je tih godina postala vitalna za njihovu energetsku bezbjednost. Kralj Saud vladao je S. Arabijom do 1962, a njegovi dobri odnosi sa Naserom su još više doprinosili ujedinjenom nastupu arapskih zemalja, naročito prema njihovom zajedničkom neprijatelju Izraelu.
Upravo je Naser svojom politikom prouzrokovao veliki rast arapskog nacionalizma krajem ’50-ih i početkom ’60-ih godina, što je uticalo na promjene u svjetskom naftnom poretku prvenstveno zbog toga što su arapske zemlje polako shvatale da je nafta njihovo najmoćnije oružje uz pomoć kojeg mogu da ostvare svoje nacionalne interese. Tih godina arapske zemlje polako počinju da mijenjaju uslove koncesiija koje su imale strane kompanije u njihovim zemljama. Na taj način, države su preuzimale većinski udio u koncesijama, tako da je formula 50-50 počela da odlazi u istoriju.
Suecka kriza je više od svih ostalih politikčih zbivanja tih godina demonstrirala vladavinu industrije nafte. Iako Egipat nije imao velike rezerve nafte na svojoj teritoriji, Naser je na vrijeme uvidio da nafta u ostalim arapskim državama može biti presudna da se ostvare arapski nacionalni interesi.
Sredinom ’50-ih, naftne kompanije, naročito one američke, podigle su cijenu nafte. Tih godina, jedno od glavnih privrednih pitanja odnosilo se na razliku u troškovima proizvodnje. Troškovi proizvodnje u S. Arabiji i drugim zemljama Bliskog istoka bili su za 400-500 odsto manji nego troškovi proizvodnje u Teksasu, Kaliforiniji ili Oklahomi. To se odrazilo na Evropu koja je morala da plaća ogromne svote dolara kako bi obezbjedila naftu za svoje potrebe. Umjesto da evropskim zemljama naftne kompanije pomognu u nevolji, one su ih natjerale do granica privrednih mogućnosti.
Nakon nacionalizacije kanala, američke naftne kompanije uslovljavale su evropske zemlje da kupuju već prerađenu naftu, koja je bila dosta skuplja. Evropa je imala rafinerije da prerađuje sirovu naftu, ali kompanje koje su poslovale na Bliskom istoku smanjile su svoju proizvodnju kao i isporuke sirove nafte na evropsko tržište, a u isto vrijeme su uslovljavale evropske zemlje da kupuju njihovu već prerađenu naftu iz SAD. Sa druge strane, u SAD-u su ove kompanije preplavile američko tržište jefitinijom bliskoistočnom naftom i na taj način ugušile dosta malih naftnih kompanija.
Naftne kompanije tih godina imale su nezamisluvu moć, naročito u siromašnim državama koje su imale naftne rezerve. U prvom redu, misli se na sedam angloameričkih naftnih kompanija. Takav slučaj bio je sa velikim brojem arapskih zemalja na Bliskom istoku i u Sjevernoj Africi, gdje su sredinom prošlog vijeka pronađene velike naftne rezerve. Kako je rasla moć naftnih kompanija uporedo sa njima rastao je i arapski nacionalizam, koji je upravo tih godina shvatio da je nafta njegov najveći adut.
Već početkom ’60-ih godina, arapske zemlje su konačno shvatile da uz pomoć nafte mogu ostvariti svoje nacionalne interese. Zbog toga su, zajedno sa Venecuelom i Indonezijom, arapske zemlje Bliskog istoka i sjevera Afrike formirale organizaciju koja će imati veliki uticaj na svjetska naftna zbivanja sve do današnjih dana. U septembru 1960. godine stvorena je Organizacija zemalja izvozncia nafte ili OPEK. Stvaranjem organizacije arapske zemlje dobile su još jedno oružje kojim su mogli da ucjenjuju zapadne sile, naročito zbog njihove politike prema Izraelu, glavnom arapskom neprijatelju.
Nakon rata u Jemenu početkom ’60-ih, Naser je još više učvrstio svoju poziciju u arapskom svijetu. Međutim, nakon smjene na saudijskom prestolu i dolaska kralja Fejsala ta pozicija više neće biti toliko čvrsta. Fejsal je zbacio sa vlasti brata Sauda koji je imao veoma dobre odnose sa egipatskim liderom, a koje novi kralj nije nastavio da njeguje. Štaviše, bio je jedan od glavnih zagovornika osnivanja Svjetske islamske lige s ciljem da S. Arabija preuzme vodeću ulogu u arapskom svijetu.
Jedina stvar koja je ujedinjavala arapske zemlje bilo je njihovo neprijateljstvo prema državi Izrael. To neprijateljsvo dovelo je do arapsko-izraelskog rata 1967. godine, koji će ostaviti velike posledice po ovaj region, primetne sve do današnjih dana. Upravo će tokom ovog rata organizacija OPEK prvi put početi da ima uticaja na naftna zbivanja. Arapske zemlje proizvođači nafte i strane u sukobu, nakon rata koji je trajao šest dana, suspendovaće svoje isporuke nafte SAD i V. Britaniji na nekoliko mjeseci zbog njihove podrške Izraelu.
Arapske zemlje, iako u početku daleko dominantnije, izgubile su ovaj sukob, a Izrael je proširio svoje teritorije za tri puta više nego što mu je to bilo namjenjeno Poveljom UN-a. Poraz je dosta uticao na unutrašnja zbivanja u poraženim arapskim zemljama, jer je društvo bilo nezadovoljno porazom i tražilo je promjene.
Naser je vjerovatno bio taj na koga je ovaj poraz ostavio najviše posledica. Iako je nakon rata u Jemenu pozicija Nasera izgledala vrlo sigurno, poraz u ratu sa Izraelom tu poziciju učiniće veoma slabom. Naser će ostati da vlada Egiptom još samo dvije godine, istina uz dosta manji uticaj i podršku nego prije.
Autor: Jovo Ilić, master politikolog za ekološku politiku
Naslovna fotografija: Hulton-Deutsch Collection/CORBIS/cia.gov
Deseti deo feljtona o nafti pročitajte ovde.
