Kad je Narcis umro, jezero njegovog zadovoljstva postade od čaše slatke vode čaša suza, a Gorske Vile plačući pođoše kroz šumu da mu pjevaju i pruže utjehu. I kad ugledaše jezero koje je od čaše slatke vode postalo čaša slanih suza, raspletoše svoje zelene pletenice, dozvaše jezero i rekoše mu: ,,Ne čudimo se što toliko žališ za Narcisom, on bejaše tako lijep“. ,,Zar Narcis uistinu bejaše lijep?“, upita jezero. ,,Zar to iko može da zna bolje od tebe?“, odgovoriše Gorske Vile. ,,Pored nas je uvijek prolazio i tebe tražio, i ležao na tvojim obalama i gledao tebe i u ogledalu tvojih voda naslađivao se svojom ljepotom.“ A jezero odgovori: ,,Ali ja sam zavoleo Narcisa zato što sam u ogledalu njegovih očiju, kad god bi legao na moje obale i pogledao u mene, uvijek video svoju ljepotu.“
Povod uvodnog citata koji predstavlja pjesmu u prozi sa nazivom ,,Učenik” onog autora koji je carinio isključivo svoju genijalnost, ne leži u veličanju subjekta* i njegove unutarnje ljepote, niti u blagoslovljenju susreta dva racionalna Duha po Klagesu*. Konačno, on nije ni u izvještalom odavanju omaža umjetnosti koja je, u aluziji na avangardnu tvrdnju Roberta Fijua, nastala kada je Narcis upao u jezero – ako se radi o bilo kakvom iskazivanju pošte, onda je to počast pošasti noscentrizma. Tragičnost ovakvog gubitka smisla ne treba da onemogući da posvetnu riječ dobije prva od tri ,,narcisističke rane”* po Frojdu.
Kako je opštepoznato, Nikola Kopernik je početkom XVI vijeka izložio heliocentričnu teoriju koja je protivrječila tada opšteprihvaćenoj Ptolomejovoj geocentričnoj teoriji po kojoj se Zemlja smatrala osovinom Vaseljene. Ukaz poljskog naučnika, koji je kasnije pred Inkvizicijom dokazao i Galilej uzviknuvši (po opisu Đuzepea Baretija) e pur si muove, sastojao se u grubom izvrtanju tadašnje ,,paradigme” ili ,,normalne nauke” po Tomasu Kunu*: zahvaljujući tome, danas govorimo o sunčevom sistemu.
U ,,geometriji pogođenoj epilepsijom”, kako je Kosmos shvatao Emil Sioran, Zemlja je samo jedna od mnogih, lišena svoje središnjosti i samoproglašene važnosti. Ako imamo na umu korak ili iskorak koji je Kopernik načinio (a trebalo je svakako vremena da počnemo govoriti o ,,kopernikanskom obrtu”), dojmljivom se otkriva opaska da je u južnoslovenskom jeziku koji je ovdje medij ili kod sa metalingvističkom funkcijom po Jakobsonu* riječ ,,Sunce” srednjeg roda. Ono je ,,to”, okrugla iskežena užarena masa, tijelo Erosa i Tanatosa, života i smrti, potpuno odsustvo osobnosti, dakle, identitet isključivo kao id-entitet*.
A nasuprot tog tajanstvenog hrida Vasione, stranog koliko je svakome od nas čudnovato ono iskonsko u nama (a što je zapravo, svojim postojanjem i ulogom, Frojdova treća ,,narcisistička rana”), nalazi se Zemlja. I taman kada je čovjek utjehu zbog svoje mizerne uloge u Svemiru našao u njoj, smatrajući sebe počastvovanim ukućaninom i domorocem iste, jedan je engleski naučnik po povratku sa dugog putovanja usidrio HMS Beagle i uzviknuo još jedno eureka!, jednako srceparajuće po čovječju taštinu. Porijeklo vrsta bilo je ponajprije porijeklo vrste: čovjek kao takav, neosobit i neizuzetan, gubi povlašćeno mjesto u ,,pustoj dreci bez koordinata”, kako je pak opisao Život već pomenuti francusko-rumunski filozof.
No, vratimo se na tren Fijuu i ,,rođendanu umjetnosti” kako bismo obavili jedan misaoni pokus koji vodi u središte teme: predmetni je 17. januara 1963. izašao pred javnost sa naročitom tvrdnjom – umjetnost je rođena milion godina ranije kada je neko bacio suv sunđer u kantu punu vode. Analogija sa Narcisom nad jezerom dozvoljava nam da se jednako avangardno poigramo sa vizijom ovog neodadaističkog autora: apsolutni nihilizam i sveprožimajući relativizam svojstveni dadaizmu* devalviraju i same zastupnike navedenih ideja.
Tako postavljen aksiom volterovske tolerancije mogućom čini antitezu Fijuu: Karavađo se, na primjer, nije bavio Narcisovom smrću koliko njegovom životnom strašću. Zaključujemo, nije svaka umjetnost isključivo u nikad nošenim dječjim cipelicama kod Hemingveja*, dakle u odsustvu, niti, po realizmu i verizmu, samo u prisustvu – dadaizam je stoga sintetičan u svojoj antitetičnosti. I nema veće potvrde ispravnosti realizma od tvrdnje dadaista – no, njome je obuhvaćen i on sam, jer je ona samoodnošeća (u oba smisla: i kao autoreferencijalna i kao samo-odnošeća u smislu odnošenja-sebe-same, ponižavanja sopstvene važnosti).
U tom svijetlu treba tumačiti Karavađovog Narcisa zagledanog u jezero (i uz to, a u liniji sa prethodno napisanim, ovo ,,treba” je nužno shvatiti relativno). Šta ako je, naime, u niti sa Lakanovim vjeruju, Narcis zapravo zaglavljen u Imaginarnom, u području vizuelne sadržine i za njega nepremostive faze ogledala*? Za Narcisa je vjerodostojnije ,,ja” ono ja, odnosno Ja koje vidi u jezeru, fantazmični ego-ideal koji, poput predmeta-uzročnika-želje*, nije dostižan i koji je tu radi samog čina uživanja (jouissance) i kao takav samo parcijalan, nego li ja sa ove strane ogledala.
Koliko je Ja nedostupno i prividno najbolje nam ilustruje uzburkanost jezera: to Ja je, dakle, stalno (a naročito ukoliko ustalasano) tu kao Želja (désire), a cjelovito prisutno i uhvatljivo isključivo kao potreba – po Lakanu, mogu dobiti što mi treba, ali nikad ono što Želim. Tako, uostalom i skončava Narcis, posezanjem za tim Drugim koji je, opet ne slučajno, u dubinama jezera što aludira na neuhvatljivu izvornu Drugost*.
To, naravno, ne znači nužno da ova i ona strana Atlantika ne treba da u okeanu gledaju svoje nos-ideale, odnosno, ne govorimo u ovom slučaju o metafizičkoj kritici nemogućnosti multikulturalizma koja je zasnovana na ,,ježevoj dilemi”. Naprotiv, govorimo o nečemu vrlo konkretnom: o Fergusonu, o Nimru al Nimru, o položaju žene i potlačenima uopšte. U parafrazi one rečenice Dostojevskog koja kaže da ,,nijedan ideal ovoga svijeta nije vrijedan suze djeteta”, to bi izgledalo ovako: Nijedan ideal ovoga svijeta nije vrijedan modrice jedne žene.
U tom je smislu, kako navodi Žižek u Kako čitati Lakana, ,,liberalni multikulturalizam iskustvo Drugog lišeno Drugosti (iskustvo idealizovanog Drugog koji očaravajuće pleše i koji, u ekološkom smislu, ima osvješćen holistički pristup stvarnosti, dok su nam pojave kao što je prebijanje žena daleko od očiju)”.
Nije, dakle, sporno sozercati sopstveni odraz u okeanu u irenističkom kontekstu. Jeste pak, ukoliko one talase koji vode trenutnom iščezavanju Drugog uzrokuje potapanje jednog broda sa izbjeglicama dok vi i dalje zurite u onaj ideal. Dva su rješenja ovog neobaziranja na de facto odsustvo sumatraizma i kosmičke harmonije: ili ste zreli za one ustanove gdje će vam dijagnostifikovati antropocentrični Stendalov (Firentinski) sindrom ili se ne uznemiravate jer vas te ,,kolatelarne štete” i ne pogađaju. Riječima Lakana, uzimate ono što vam treba, a ne ono što želite.
Iz navedenog nam se multikulturalizam predstavlja u jednom subverzivnom denotativnom svijetlu – naročito ako prihvatimo da je svaka denotacija ponajprije konotacija, odnosno da je svako kognitivno značenje ponajprije emotivno. U prevodu, opšteprihvaćen koncept Fukujaminog multikulturalizma zasnovan na ,,kraju istorije” samo je još jedan stav, pa nas na tragu diskursa o dadaizmu ništa ne može spriječiti da formulišemo njemu oprečni, zasnovan, dakle, na jednako (ne)legitimnim kognitivnim i emotivnim komponentama*. To opet upućuje na niz pojmova jedne ,,meke moći” čiji je najmanji zajednički sadržilac globalizacija koja i počiva na multikulturalizmu.
Rascjep značenja dva navedena pojma u odnosu na korjene dvije riječi neminovno vodi opasci da je odnos, ponajprije, globalizacije i globusa (dakle, onoga što bi bilo suština globalizacije) jednak odnosu kafe i kofeina u našem postmodernom društvu – još je Žižek zapazio da je bit u stvari istrgnuta, iako dekonstrukcija na ovom planu seže do Deride. Istrgnuta, ali ne u smislu asketizma prisutnog u činu od-bacivanja konstituenata, već naprotiv, u smislu banalizacije (što u izvorno etimološkom*, što u nama poznatom, banalizovanom smislu) sveopšteg čina prihvatanja odsu(d)stva.
Ne radi se, dakle, o svjesnosti odbacivanja koliko o nesvjesnosti prihvatanja – globus je iz tog razloga nametnut i prihvaćen, jer bi njegov pad prouzrokovao infantilni način otkrivanja smisla po Erihu Fromu*. Ista je logička nit primjenljiva i na multikulturalizam koji je sa semantičkog aspekta još nestabilniji – primjenjivost derivativnog dodatka ,,multi”, njegova izrazita ljepljivost i široka upotreba vode shvatanju predmetnog prefiksa kao etikete jedne kulture koja zapravo i ne postoji (uostalom, prefiks po definiciji ima isključivo semantičku funkciju).
Još jednom, u trenutnom se međunarodnom kontekstu, pogrešnom otkriva ona tvrdnja francuskog pjesnika Pola Valerija i njegovog sunarodnika, istoričara Pola Azara, koja kaže da je kulturno bogatstvo nerijetko upravo u različitosti. Poraz takve ideje na globalnom nivou otkriva se još većim uzmu li se u obzir neke skorašnje studije regionalnog karaktera poput one Stefana Bartolinija, ekonomiste i profesora sa Univerziteta u Sijeni, koji kaže da ta i takva kultura, za koju možemo reći da je zasnovana na Empedokleovom skladu nesklada, odnosno Horacijevoj concordia discors, ne postoji čak ni na evropskom nivou – jasnoća i snaga ove se poruke čine većima uzme li se u obzir trenutačna evropska spoljna politika zasnovana na (z)idogradnji.
U parafrazi Zenonovog paradoksa kretanja zasnovanog na Parmenidovom uvjerenju da ono nije moguće, a u analogiji sa Fukujaminom idejom ,,kraja istorije”, da se zaključiti i to da Ahil, bez obzira na svoju moć, u inventivnom mizanscenu Zenonove opaske, do indijske* kornjače ne može prevarom, dok pitanje da li je kornjača tu samo da bi bila tu opet orbitira u psihoanalitičkoj sferi i pripada domenu Lakanovog užitka (jouissance) i predmeta-uzročnika-želje.
Konačno, već je zaključeno da su etimoni nijemi svjedoci stavom izvršene palinodijske tranzicije semiona. Ipak, konativna komponenta stava u ostinovskom* smislu tranziciju čini tranzitivnom i nedefinitornom: paradoksalno, upravo ,,histor” kao ,,sudija”* pokret drži u životu, a istoriju u pokretu. Ona se, dakle, ipak (o)kreće.
*riječ subjekt potiče iz latinskog jezika u kojem je kovanica predloga sub što znači ,,ispod” i glagola iacere, što znači ,,baciti”; u tom smislu subjekt nije samo ,,ispod-bačen”, odnosno Narcis (imajući u vidu njegovo skončanje), već i jezero koje je ,,ispod-bačenog” u basnoslovnom mizanscenu Vajldovog mikrodjela.
*po biocentričnoj metafizici ili teoriji života (Lebensphilosophie) njemačkog filozofa i psihologa Ludviga Klagesa, svijet je ustrojen po instinktu koji on pripisuje blagonaklonoj Duši (Seele) suprotstavljenoj razumu (tvorcu Ega i istrebljivaču tog istog instinkta) koji imenuje Duhom (Geist).
*po Frojdu, tri ,,narcisističke rane” čovjeka jesu Kopernikov heliocentrizam, Darvinovo Porijeklo vrsta i njegovo (Frojdovo) otkriće da ,,naše Ja ne vlada čak ni u vlastitoj kući”, kako je to formulisao Slavoj Žižek.
*Semjuel Tomas Kun i ,,Struktura naučnih revolucija”.
*Roman Osipovič Jakobson i struktura komunikacije: kod je dio komunikacije koji predstavlja medij, odnosno sredstvo kojim se nešto izražava; kao takav, kod ima metalingvističku funkciju, što znači da dolazi ispred samog čina komunikacije utoliko ukoliko je čini mogućom.
*aluzija na Frojdov Id (Es) koji možemo prevesti sa ,,ono”; ,,ono” je u cjelosti nesvjesno. U tom je smislu Sunce ,,identitet”, ,,ono-biće”.
*riječima Tristana Care: ,,Dadaizam nikad nije počivao na nikakvoj teoriji, oduvijek je bio samo negodovanje”.
*Ernest Hemingvej i najkraća priča ikada: ,,Na prodaju dječje cipelice. Nikad nošene”.
*faza ogledala je čin u razvoju kojim se postaje, pogled u ogledalo koji stvara biće, jer ono sebe počinje da shvata zasebno od spoljašnjeg svijeta.
*predmet-uzročnik-želje ili objekt petit a(utre) po Lakanu jeste nedodirljiv i nedostižan predmet želje.
*pojam drugosti (Drugosti) je centralan u Lakanovoj psihoanalitici, iz njega izvlači i više puta revidiran koncept objekt petit a. Prema jednoj definiciji Drugi, koji pripada Simboličkom poretku, jeste ,,objektivni duh” trasnindividualnih socio-lingvističkih struktura koje se javljaju na polju intersubjektivnih odnosa” (plato.stanford.edu).
*stav je, pod definiciji, zbir tri komponente: emotivne, kognitivne i konativne.
*u etimološkom značenju, ,,banalno” (1247-1269) je ono što ,,pripada banu, odnosno gospodarsko starešinstvo nad određenom teritorijom” (cnrtl.fr). Banalni su, u srednjovjekovnom feudalnom sistemu, bili na primjer mlinovi – pod kontrolom gospodara-feudalaca, a korišćeni od strane kmetova.
*po Erihu Fromu, dijete otkriva smisao lomeći stvari.
*po indijskoj mitologiji, Zemlja leži na slonovima koji stoje na leđima kornjače – kornjača bi, dakle, u ovom slučaju bila temelj civilizacije.
*po Džonu Ostinu i njegovoj teoriji govornih akata, svaki je govorni čin djelo, govoreći istovremeno činim ili navodim na činjenje. Na primjer, ako kažem da je u nekoj prostoriji vruće, komunikacija se ne gubi u svojoj referencijalnoj komponenti, odnosno, cilj takvog govornog čina nije da jednostavno prisutnima stavi do znanja da je vruće, već takav ilokutivan čin, kako ga Ostin naziva, za cilj ima perlokuciju koja nije ništa drugo do rješenje te nepovoljne situacije u našem slučaju.
*po jednom etimonu, riječ ,,istorija” potiče od grčke riječi ,,histor” koja znači ,,sudija, mudar čovjek”.
Naslovna fotografija: Flickr/cea +, CC BY-SA 2.0
