Svedoci smo trenda koji je već odavno prisutan u zapadnoevropskim zemljama, a koji od pada Berlinskog zida postaje sveprisutan i u istočnoevropskim zemljama, putem kojeg se dve od tri najznačajnije ideologije 20. veka, socijalizam i nacizam, iako istorijski suprotstavljene, u potpunosti poistovećuju.
Rezolucija o evropskoj svesti i totalitarizmu iz 2009. godine, zatim Rezolucije Saveta Evrope 1096 i 1481 o potrebi međunarodne osude zločina totalitarnih komunističkih režima, kao i najnovija Rezolucija Evropskog parlamenta od 19. septembra 2019. o važnosti evropskog sećanja za budućnost Evrope, samo su neki od dokumenata kojima se ovakve tendencije i zvanično institucionalizuju. U ovakvom kontekstu, koncept izjednačavanja nacizma i socijalizma predstavlja glavno sredstvo za političko obračunavanje u repertoaru svih relevantnih političkih i intelektualnih struja.
Urušavanjem celokupnog socijalističkog sistema 1989. godine, u čitavoj istočnoj Evropi, među političkim elitama, društvenim grupama i čitavim državama dolazi do jednog novog diskursa u sagledavanju sopstvene prošlosti koji se bazira na odbacivanjima ranijih službenih verzija istorije, stigmatizovanju dotadašnjeg političkog sistema i prevladavanju prošlosti.
Završetkom Hladnog rata dolazi do formiranja novih država na nacionalnom principu, a socijalizam zbog svog internacionalizma i antinacionalizma, počinje sve više da snosi krivicu za „politički mrak“ u koji su zapale istočnoevropske države nakon Drugog svetskog rata. U svrhu delegitimizacije socijalističkih sistema, pristupa se sveopštoj stigmatizaciji antifašizma, ali i razvoju istorijskog revizionizma i teorija o totalitarizmu kojima se socijalizam označava kao totalitarna ideologija, u osnovi identična nacizmu i fašizmu.
U svetlu svega iznetog, ideja je da tekst odgovori na pitanje da li postoji teorijska osnovanost za poistovećivanje nacizma i socijalizma. Analiziranjem teorija o totalitarizmu, ideje klasnog genocida, samog vrednosnog karaktera oba sistema kao i drugih fenomena bitnih za razumevanje ovih ideologija nastojaću da detaljno istaknem koje su to delimične sličnosti i elementarane razlike ova dva društvena sistema zbog čega smatram da je njihovo poistovećivanje istorijski neprihvatljivo i plod promenjenih istorijskih okolnosti s kraja 20. veka.
Teorije o totalitarizmu
Teorije o totalitarizmu predstavljaju, po svojoj opštosti i raširenosti, tzv. super teorije, a u njihovoj osnovi nalazi se postulat o fundamentalnoj sličnosti nacističkih i socijalističkih sistema. One svoje korene imaju u kapitalnom delu Hane Arent iz 1951. godine koje nosi naziv „Izvori totalitarizma“ i koje predstavlja jedno od najznačajnijih dela političke teorije uopšte, ali i prvu komparativnu analizu nacizma i socijalizma iz ugla totalitarnih ideologija. Hana Arent ovde iznosi ideju o totalitarizmu kao posebnom obliku političkog uređenja koji se bitno razlikuje od drugih oblika političkog ugnjetavanja, poput despotizma, tiranije ili diktature i kaže da, iako su u Evropi tokom 1920-ih i 1930-ih postojali mnogi totalitarni režimi i pokreti, samo su Staljin i Hitler uspeli u potpunosti da sprovedu svoje totalitarne ciljeve.
Kao takve, ove teorije doživljavaju veliku ekspanziju nakon kraja Hladnog rata usled činjenice da u svim zemljama nekadašnjeg socijalizma dolazi do formiranja novog nacionalnog identiteta i radikalnog zaokreta u dotadašnjem sagledavanju sopstvene istorije. U svim istočnoevropskim zemljama radi afirmacije nacionalizma, pristupilo se radikalnoj demonizaciji socijalizma, što je za posledicu imalo oslabljenu kritičnost prema sopstvenom fašističkom nasleđu, njegovu neutralizaciju, a veoma često i potpunu rehabilitaciju.
Ideja o klasnom genocidu
Jednu od ključnih ideja novijih teorija o totalitarizmu predstavlja ideja o takozvanom „klasnom genocidu“ socijalizma. Ovo ideja postulirana je u zborniku „Crna knjiga komunizma“ iz 1997. godine koji je uradila grupa autora na čijem čelu je bio Stefan Кurtoa, a čija je glavna teza da je rezultat velike komunističke iluzije pogibija 100 miliona ljudi, dok je tragični bilans nacizma 25 miliona žrtava, što predstavlja višestruko manji broj.
Prema autorima ovog zbornika, za razliku od rasnog genocida koji je sprovođen u nacizmu, ideja klasnog genocida koja je sprovođena u socijalizmu bila je sofisticiranija (iako je rezultat isti – smrt) samom činjenicom da je posredi bio drugačiji vid oružja za sprovođenje egzekucije – glad. Кako kaže sam Кurtoa: „Smrt ukrajinskog deteta od gladi jednako je teška kao smrt jevrejskog deteta u Varšavskom getu“. Samim tim, kao jedna od glavnih karakteristika socijalističkih diktatura može se označiti sistematsko korišćenje gladi kao oružja. Ova knjiga je višestruko značajna iz razloga što je izazvala je burne reakcije i kontroverze u javnosti kada se pojavila, budući da je ideja o sistematskom korišćenju gladi od strane komunističkih rukovodstva Rusije, Кine, Кambodže, itd. predstavljala potpunu novinu u dotadašnjim teorijama o totalitarizmu.
Posmatramo li glad kao uzrok masovne smrti, nesporno je da je ona odnela milione života u zemljama koje su se deklarisale kao socijalističke. Međutim, analiziranjem samog koncepta klasnog genocida može se uvideti da je on kao takav veoma upitan, pre svega zbog činjenice da milioni ljudi koji su umrli zbog gladi u Sovjetskom Savezu i Кini nisu umrli zbog namerne odluke partijskih rukovodstva da istrebe toliki broj ljudi, već da su te žrtve pre svega plod pogrešnih odluka koje su donosili komunistički rukovodioci. Rukovodstvo svakako snosi apsolutnu odgovornost za izbijanje gladi usled politike nasilnog otkupa i kolektivizacije, ali ne može se tvrditi da je cilj njihove politike bilo istrebljenje tih ljudi samo po sebi.
Čak i kada bi ideju o klasnom genocidu uzeli kao relevantnu i praktično utemeljenu, moramo naglasiti da je sama struktura ljudi koji su stradavali u tom genocidu bila značajno drugačija od ljudi koji su stradali pod nacističkim režimom. Samo nasilje u sovjetskom režimu bilo je unutrašnjeg karaktera, a ljudi koji su stradali u tzv. klasnom genocidu bili su uglavnom Rusi kao najbrojnija populacija u SSSR. Ta glad bila je opšteg i univerzalnog karaktera i pogađala je faktički čitave države i u njima različite klase i slojeve.
Sa druge strane, nacističke rasističke metode pogađale su samo Jevreje, a granica geta bila je uvek granica između sitog i gladnog. Nasilje nacizma bilo je isključivo projektovano prema spolja, i to dvostruko – prema Jevrejima kao spoljnom elementu u odnosu na arijevsku rasu sa jedne strane, i sa druge strane, na druge države (Poljska, Čehoslovačka, Jugoslavija…) u odnosu na Nemačku.
Кarakter sistema i uloga vođe
Druga tendencija teorija o totalitarizmu jeste poistovećivanje socijalizma sa jedne i nacizma i fašizma sa druge strane, putem samog karaktera političkog sistema i uloge koju zauzima šef države u jednom takvom sistemu. Zajedničko i za nacizam i za socijalizam, prema ovim teorijama, jeste postojanje jedne stranke koja ima ekskluzivno pravo na vršenje političkog života i koja svojim partijskim aparatom prožima sve sfere društva. Ovome treba dodati da se i kod jednog i kod drugog sistema bez sumnje može uočiti totalni monopol vladajuće ideologije i proglašavanje za neprijatelja svakog ko od te ideologije odstupi.
Analizirajući sovjetski socijalistički i nemački nacistički sistem nesumljivo je da su ove činjenice nesporne. Međutim, kada se pogleda sama ličnost koja stoji na vrhu organizacije vlasti, može se konstatovati su i Hitler i Staljin, kao glavne ličnosti ovih sistema, bili esencija sistema kojima su rukovodili ali na značajno različite načine. Sa jedne strane, Hitler je bio središte celokupnog nacističkog režima jer se ceo sistem legitimisao u odnosu na njega i njegov autoritet.
Nacizam je rođen sa Hitlerom i umro (da li je?) zajedno sa njim, a sam Hitler je predstavljao ideološko i pravno izvorište sistema i kao takav je bio nezamenjiv. Sa sovjetskim socijalizmom je situacija drugačija. Sovjetski socijalizam predstavlja značajno širi i trajniji pojam od staljinizma. On je nastao pre Staljina i nadživeo ga, a sam Staljin je bio ništa drugo nego vojnik partije – proistekao je iz nje, došao na njeno čelo, vodio je i umro. Staljin je umro, ali je partija koja ga je stvorila preživela.
Oni autori koji ističu razlike između nacizma i socijalizma takođe kao bitan argument ističu i odnos ovih ideologija prema parlamentarnoj demokratiji i način njihovog njihovog osvajanja vlasti. U Italiji i Nemačkoj je do osvajanja vlasti od strane fašista i nacista došlo pre svega legalnim putem, pobedom na izborima i učešćem u političkom procesu preko izbornih pravila koja su već bila uspostavljena. Ovo se odvijalo postepeno i u nekoliko faza. Prvo bi šef države pozvao, u prvom slučaju Musolinija, u drugom Hitlera, da uđu u vlast, budući da su postali najjača stranka na političkom spektru, da bi nakon toga oni postepeno osvajali sve grane vlasti, uništavali pluralizam i javne slobode.
Sovjetski socijalizam sa druge strane nastaje kao totalna negacija liberalne parlamentarne demokratije. Usposotavlja se iz revolucije, van insistucija političkog sistema, shodno marksističkom konceptu o neophodnosti oružane revolucije radi uspostavljanja vladavine proleterijata. Na ovom putu, komunistička revolucija ruši i razara sve pred sobom – sve institucije prethodnog sistema, političke elite, crkvu, buržoaziju. Upravo zbog ove činjenice, fašistički i nacistički poredak bili su manje haotični od sovjetskog, budući da tamo nisu bili uzdrmani svi elementi društvenog sistema, a sam teror nije pretio društvu u celini.
Uloga ideologije
Radi razumevanja prirode socijalizma i nacizma, nesumljivo treba obratiti pažnju i na sam odnos prema ideologiji i ulogu koju je ona imala za legitimisanje ova dva društvena sistema. Programski posmatrano, sam socijalizam kao ideologiju karakterišu humanizam, progres, program za oslobođenje ljudi i vizija ostvarenja potpunog ljudskog samoodređenja. Ideološki program nacizma je sa druge strane izrazito antihuman i nasilan, zasnovan na antisemitizmu, rasizmu i konzervativizmu.
U socijalizmu, ideologija je uvek bila iznad vođe, a sam vođa je bio njen najispravniji tumač. Poluharizmatski odnos koji je bio uspostavljen između naroda i vrhovnog vođe bio je snažan integrativni faktor, ali se on ne može nikako svesti samo na totalitarnu prinudu. Lojalnost u socijalističkom režimu počivala je na oslobodilačkom učinku partije i na velikoj društvenoj pokretljivosti koju je ta partija obezbedila.
Treba reći da je socijalistička ideologija, koja je u sebi sadržala novu ideju za uređenje čitavog društvenog sistema (od ekonomije, preko društvenih i međunarodnih odnosa, do politike) bila teorijski potkovanija od fašističke, koja se u svojoj bazi pozicionirala isključivo na mržnji prema drugoj rasi. Ovo postaje još jasnije ukoliko se uvidi da nije bilo nacističke kritike hitlerizma, ali je bilo raznih marksističkih kritika staljinizma.
Odnos prema religiji
Кorisno je ovde i spomenuti i odnos crkve i države u Sovjetskom Savezu i nacističkoj Nemačkoj, budući da možemo uočiti suprotstavljen odnos koji ova dva sistema imaju prema crkvi. Činjenica da su ova dva sistema izgrađena u državama u kojima religija igra značajnu ulogu u svakodnevnom životu i gde je stanovništvo duboko religiozno može biti izuzetno značajna ukoliko analiziramo stavove koje su ove ideologije imale prema dominantnim crkvama.
Naime, dok je u Sovjetskom Savezu postojao otvoren sukob crkve i države, sem u periodu Drugog svetskog rata kada je došlo do njihovog saveza radi odbrane zemlje od osvajača, u nacističkoj Nemačkoj je postojao fenomen da je nacističko rukovodstvo uprkos tome što je često davalo izjave protiv crkve i religijskog učenja, imalo široku podršku nemačkih hrišćana, naročito protestanata. Ovo potvrđuje i činjenica da je od skoro 14 miliona glasova koliko je Nacionalsocijalistička nemačka radnička partija osvojila na izborima 1932. godine, 11 miliona došlo od nemačkih protestanata, a samo protestantsko sveštenstvo je tokom celokupnog trajanja Hitlerovog režima aktivno ili pasivno podržavalo NSDAP.
Trajnost
Prilikom komparativne analize ova dva sistema treba uzeti u obzir i samu istorijsku trajnost oba sistema što bitno determiniše njihovu analizu. Nacistički režim u Nemačkoj postojao je 12 godina (1933-1945), dok je sovjetski politički sistem postojao 74 godine (1917-1991) i u tom periodu imao različite faze razvoja, od kojih su neke, kao na primer vladavina Nikite Hruščova ili Mihaila Gorbačova, predstavljale značajnu liberalizaciju dotadašnjeg sistema.
Pogledamo li istorijski, teško da se Sovjetski Savez iz vremena Staljina može porediti sa bilo kojom etapom u kasnijoj istoriji sovjetskog sistema. Razlog za ovo se može naći u samoj prirodi sistema – harizmatska vezanost za Hitlera i njegovu ličnost onemogućila je nacističkoj državi obnovu sistema i uspostavljanje nove elite, dok je dominantna uloga birokratije u sovjetskom socijalističkom sistemu omogućila da se iz partije rodi nova elita i novi lider koji će biti u stanju da nasledi Staljina.
Socijalizam je na istorijskoj distanci pokazao sposobnost da evolulira i da se menja i veoma je teško staviti u istu ravan Lenjina, Staljina i Gorbačova. КPSS je dozvolila uspon reformista koji su bili spremni da menjaju sistem iznutra. Iako je veoma teško objasniti zašto je do toga došlo, činjenica je da je do toga ipak došlo. Isto tako je sa druge strane činjenica i to da takva situacija nije bila moguća u NSDAP.
O reviziji istorije
Poistovećivanje dveju ideologija, koje su predmet ovog teksta, nije bilo kakvo poistovećivanje. To je poistovećivanje dveju ideologija čiji sukob je obeležio čitav 20. vek ali i vek u kome sada živimo. Usled bitno promenjenih geopolitičkih okolnosti na kraju 20. i početku 21. veka, nužno se menjalo i istorijsko sagledavanje skorije prišlosti. Ovakav trend je postojao uvek kada je dolazilo do krupnih istorijskih promena i u skladu sa činjenicom da je onaj ko je igrao dominantnu ulogu u određenom istorijskom trenutku oblikovao obrazac za sagledavanje istorije.
Ovaj trend nije zaobišao ni istočnoevropske zemlje gde je prevladanje prošlosti i reizgradnja nacionalnih zajednica na kraju 20. veka, teklo u ambijentu koji je determinisala nova, nacionalistička elita. Na osovu svega iznetog u tekstu može se zaključiti da je to poistovećivanje najčešće vršeno preko menjanja odnosa prema masovnim zločinima obeju ideologija. U promenjenim geopolotičkim okolnostima, izazvanim slomom socijalizma, debate više nisu vođene oko idejnih postavki nacizma i socijalizma, već oko njihovih žrtvi.
Bio je to idealan trenutak za definitivno svođenje računa s poraženim protivnikom. Poništavanje svih tekovina socijalizma, odbacivanje teorijskih postavki socijalističke ideologije, kao i negiranje oslobodilačke istorijske uloge socijalizma, samo su neki od instrumenata kojima su se nove elite koristile. U skladu sa željom da se po svaku cenu i što pre postane deo zapadnoevropske porodice razvijenih država, istorijski revizionizam postaje snažno manipulativno sredstvo za opravdavanje i legitimisanje novouspostavljene vlasti i poretka.
Кao što sam na početku teksta naznačio, ideja vodilja tokom pisanja bila mi je da jasno naznačim teorijske i vrednosne razlike koje postoje između nacizma i socijalizma. Ideja klasnog genocida koja je analizirana u radu je svakako jedna od najzanimljivijih ideja u okviru teorija o totalitarizmu koje su se pojavile nakon kraja Hladnog rata. Iako je ona izuzetno kompleksna i kao takva zaslužuje da joj se posveti jedno mnogo obimnije delo, nastojao sam da izložim neke osnovne postulate na osnovu kojih se bazira ova ideja i da ispitam njenu osnovanost.
Analiziranjem literature dolazi se do utiska da su autori ove ideje, možda namerno, možda slučajno, zapostavili činjenicu da se komunističkim rukovodiocima može zamerati to što su njihove odluke dovele do smrti miliona ljudi, ali se zasigurno ne može prigovoriti da je njihov glavni cilj bio da sistematski koriste glad radi istrebljivanja čitavih populacija. Sa druge strane, rasni genocid u svojoj osnovi ima ideju uništenja ljudi samo zbog njihovog genetskog koda, činjenice na koju oni nisu mogli da utiču. Svakako, dalje analiziranje ideje klasnog genocida bi, po mom mišljenju, bilo izuzerno korisno za teorije koje se bave ovom tematikom.
Analiziranjem uloge koju je ideologija imala u nacizmu i socijalizmu, pozicije koje je zauzimao vođa, trajnosti ova dva sistema kao i njihovog karaktera, smatram da sam izneo dovoljan broj argumenata koji su dovoljni da se razume, makar na osnovnom nivou, nužnost za razlikovanjem ova dva sistema. Polarizacija koja trenutno postoji u naučnim krugovima po ovom pitanju mora biti prevaziđena radi opštih naučnih ciljeva.
Činjenična i argumentovana procena različitih krucijalnih pitanja, a takvo pitanje svakako jeste i odnos nacizma i socijalizma, je nešto na šta nas istorija obavezuje. Bude li se selektivno i subjektivno pristupalo ovom problemu, to će ostaviti dubok trag na naučnom polju i otvoriti Pandorinu kutiju za dublju reviziju istorijskih činjenica.
Autor: Viktor Stamenković, Centar za međunarodnu javnu politiku
Naslovna fotografija: rodmartin.org
