Vjerovatno je rijetko ko čuo za bilo kakvu vezu između porodice Alfreda Nobela i početka proizvodnje nafte u Rusiji, a još manje je poznato ime Farmana Salmanova. Ovaj zadnji zaslužan je za otkriće nafte u Sibiru, a rođena braća Alfreda Nobela zaslužna su za nastanak ruske naftne industrije i prve početke te industrijske grane u ovoj zemlji, na naftnim poljima kod Bakua, u današnjem Azerbejdžanu.
Zahvaljujući Edvinu Drejku i njegovom bunaru, SAD su skoro 20 godina bile jedini svjetski izvor rafinisane i prerađene nafte. Međutim, početkom 1880-ih, kao konkurent SAD pojavljuje se carska Rusija, koja počinje da eksploatiše naftna polja kod Bakua. Postoje i neki podaci da su još od 1870. godine brodovi na Kaspijskom moru koristili za svoje pokretanje teško naftno gorivo, koje su nazivali mazut, ali eksploatacija i proizvodnja većih količina nafte krenula je tek krajem te decenije. Vodeći ljudi koji su bili pokretači ruske naftne industrije bili su Ludvig i Robert Nobel, braća Alfreda Nobela.
Njhov otac Imanuel, rođen u Švedskoj, živio je nekoliko decenija u carskoj Rusiji, gdje je imao fabriku za proizvodnju podvodnih mina. Međutim, nakon Krimskog rata, novi car Aleksandar II ozbiljno je smanjio vojni budžet, što je na kraju dovelo Imanuelovu kompaniju do bankrotstva. Godine 1859, Imanuel se sa svojom ženom Andrietom i sinovima Alfredom i Emilom vraća za Švedsku, dok sinovi Ludvig i Robert ostaju u Sankt Peterburgu, ali samo za kratko jer ubrzo odlaze za Baku.
Nakon dolaska u Baku, Robert je ubrzo shvatio mogućnosti na tržitu koje nude naftne bušotine u ovom području. On je prvi u porodici započeo i ušao u naftne poslove, ali je ubrzo nagovorio i brata Ludviga da mu se pridruži u ovoj avanturi. Ludvig se do tada bavio razvijanjem i pronalaskom inovacija u proizvodnji. Godine 1876, osnovali su kompaniju za eksploataciju nafte koja je nosila naziv Branobel. Robert se zbog zdrastvenih razloga nakon nekoliko godina morao povući, a čitav posao preuzeo je njegov brat.
Ludvig je nastavio da razvija svoju kompaniju, a samim tim se razvijala ruska naftna industrija, jer je napravio niz tehničkih i komercijalnih inovacija. Bio je prvi čovjek iz naftne branše koji je zaposlio geologa, dizajnirao je nove naftne tankere za prevoz nafte (koja se nije morala sipati u burad) koji su plovili Kaspijskim morem. Ludvig Nobel je postao vrlo poznat i cijenjen čovjek u Rusiji, a zahvaljujući njemu i njegovom bratu carska Rusija će za kratko vrijeme postati najveći proizvođač nafte na svijetu, usput privlačeći sve veći broj stranih investitora.
Francuska grana porodice Rotšild postaje jedan od glavnih investitora u naftnoj industriji carske Rusije finansirajući izgradnju naftovoda od Bakua do Batumija – luke u Gruziji na Crnom moru, omogućavajući na taj način izlazak ruskih proizvoda na svjetsko tržitšte. Godine 1892. prvi tanker sa naftom isplovio je iz luke Batumi.
Na početku 20. vijeka, ukupna svjetska proizvodnja nafte bila je oko 430.000 barela na dan, gdje je Rusija, zahvaljujući braći Nobel, proizvodila oko 200.000 barela dnevno, dok su SAD proizvodile oko 170.000 barela. Međutim, zahvaljujući otkrićima nafte u Teksasu i Oklahomi, SAD će u narednih nekoliko godina prestići Rusiju po proizvodnji nafte, čija će proizvodnja do početka Velikog rata stagnirati, iako su u međuvremenu koncesije dobile i neke strane kompanije poput Royal Dutch Shell-a. Nakon završetka rata naftna proizvodnja biće na veoma niskom nivou sa tek nešto više od 70.000 barela na dan.
Zbog Oktobarske revolucije 1917. godine i dolaska boljševika na vlast, Rusija je nekoliko godina bila isključena iz međunarodne zajednice. Boljševici, na čelu sa Lenjinom, odmah nakon dolaska na vlast nacionalizovali su naftnu industriju, ali i poništili sve koncesije koje su imale strane naftne kompanije. Na inicijativu V. Britanije, 1922. godine sazvana je konferencija u Đenovi na koju su bili pozvani predstavnici novoproglašenog Sovjetskog Saveza, sa ciljem uspostavljanja diplomatskih odnosa ali i ugovoranja drugih poslova.
Međutim, na konferenciji se desila jedna nepredviđena situacija kada je ministar spoljnih poslova Nemačke Ratenau, u prisustvu ministara drugih evropskih zemalja, objavio da su Nemačka i S. Savez sklopili dogovor. Nakon separatnog mira iz Brest-Litovska sklopljen je novi dogovor po kome je S. Savez oprostio svu ratnu štetu Nemačkoj, a ona je zauzvrat predala industrijsku tehnologiju kako bi se razoreni i opustošeni S. Savez industrijski modernizovao i obnovio.
Ostalim državama ovaj novi sporazum se nije svidio, naročito V. Britaniji, koja je sazvala konferenciju na kojoj je indirektni cilj bio da za sebe i svoje naftne kompanije obezbjedi nove i povrati izgubljene naftne koncesije. Zbog toga je i vlasnik kompanije R. D. Shell Henri Deterding, zajedno sa tadašnjim britanskim ministrom za kolonije Vinstonom Čerčilom, finansirao bjelorusku kontrarevoluciju pod komandom generala Vrangela kako bi se povratkom Bjelorusa na vlast povratile i koncesije.
Nisu samo britanski naftni interesi htjeli za sebe uzeti koncesije nad sovjetskim naftnim poljima, jer u isto vrijeme američki naftni interesi pokušavaju da uđu u S. Savez. Najbliži tome bio je američki naftaš iz Oklahome, Heri Sinkler, sa svojom kompanijom Sinclair Petroleum. Sinkler se u Londonu sastao sa sovjetskim predstavnikom Leonidom Krasinom, a kao rezultat tog razgovora Sinkler je otputovao u Moskvu gdje je potpisao sporazum o dobijanju koncesija na naftnim poljima kod Bakua, kao i koncesija na Sahalinskim ostrvima, ali i pravo na osnivanje zajedničkog preduzeća sa sovjetskom vladom u odnosu 50-50.
Za stupanje na snagu ovog sporazuma bilo je potrebno diplomatsko priznanje S. Saveza od SAD, čime bi i bila završena sovjetska diplomatska izolacija. Međutim, nedugo nakon potpisivanja sporazuma na naslovnoj strani Volstrit džurnala iz aprila 1922. našla se afera o zakupu državnog zemljišta u saveznoj državi Vajoming, u koju su bili umješani H. Sinkler i tadašnji predsednik Hardnig. Konkretno, radilo se o zakupu naftnih polja koja su bila u državnom vlasništvu. Uslijedila je i istraga u Kongresu, tako da je ova afera dobila još više na značaju od strane medija. Ubrzo nakon ovog skandala predsednik Hardnig umire, a njegov naslednik Kalvin Kulidž odlučno je odbacio priznanje S. Saveza, a time i dogovor Sinklera i njegove naftne kompanije.
Sovjetska vlada je nakon ovoga odlučila da sama zvanično formira novu državnu kompaniju, pa je 1925. godine osnovana nova naftna kompanija Russian Oil Products. Sovjetska proizvodnja je 1929. godine dostigla nivo od preko 270.000 barela dnevno.
Nafta je postala veoma bitan činilac za razvoj S. Saveza do početka Drugog svjetskog rata, tako da su i naftna polja kod Bakua bila od velike važnosti za energetsku sigurnost države. Sovjeti su održavali proizvodnju na veoma visokom nivou, ali nisu toliko ulagali u nova istraživanja, što bi u budućnosti dovelo do preranih isušivanja ovih naftnih izvora. Trebalo se brzo regovati, pa su istraživanja intenzivirana, što je dovelo do toga da već do sredine četvrte decenije budu otkrivena nova naftna polja na pordučju između Volge i Urala. U sovjteskoj literaturi, ovo novo naftonosno područje dobilo je naziv „drugi Baku“, jer su procjenjene rezerve bile slične onima kod Bakua.
Ovo otkriće novih naftnih polja uoči početka Drugog svjetskog rata bilo je sudbonosno za Sovjete. Nafta sa ovih polja bila je dosta bliža Moskvi i drugim industrijskim centrima, a njihova odbrana u ratu i sprečavanje Trećeg Rajha da ih zauzme bili su jedan od ključnih faktora za završetak rata. U ključnim momentima rata, Treći Rajh zbog nedostatka nafte nije mogao da pokrene svoje borbene jedinice.
Interesantna je i činjenica da je sporazum koji su sklopili Ribentrop i Molotov 1939. godine obezbjedio Hitleru sovjetsku naftu. Naime, po sporazumu je S. Savez za manje od dvije godine isporičio skoro 50 miliona barela nafte Berlinu i upravo sa tom naftom Hitler je osvajao države zapadne Evrope. Na kraju rata konačno je svima postalo jasno da je nafta glavni strateški resurs u ratu, ali i da će sigurno postati glavni strateški resurs i u miru, odnosno glavni energetski resusrs za industrije i privrede svih država na svijetu.
Sovjetski Savez iz rata je izašao sa veoma razorenom industrijom i privredom, ali i velikim brojem žrtava. Privreda skoncentrisana na tešku industrijju veoma sporo se obnavljala, a naftna industrija i proizvodnja nafte nije bila na zadovoljavajućem nivou. Prvih godina nakon rata, na Zapadu je upravo nafta označena kao jedan od glavnih nedostataka sovjetske industrije, najslabija karika u privredi, ali ove procjene pokazaće se potpuno pogrešnim. Čak je i najpoznatiji naftni istraživač tog vremena, Everet Li Degolje, silno promašio u procjenjenim rezervama. On je S. Savezu zajedno za Rumunijom dao samo sedam odsto svjetskih rezervi nafte. I druge procjene na Zapadu bile su slične, dok su sovjetski istraživači tvrdili da su rezerve veće 20 puta nego što su procjenjene na Zapadu. Danas možemo zaključiti da su procjene sovjetskih istraživača, iako u to vrijeme dosta optimistične, bile dosta bliže nego procjene zapadnih istraživača.
Sovjetska naftna proizvodnja porasla je samo u toku 50-ih skoro tri puta, a upravo u tom periodu Sovjeti shvataju da nafta i gas mogu biti njihovi glavni aduti u Hladnom ratu. Od početka 1950-ih, sovjetska proizvodnja nafte krenula je nezadrživo naprijed, tako da je za manje od dvije decenije S. Savez postao drugi najveći proizvođač nafte na svijetu, odmah iza S. Arabije. Nafta je postala jedna od najvažnijih tačaka svih petogodišnjih planova kod Sovjeta.
U istom periodu, S. Savez kreće u izgradnju naftovoda koji je povezao naftna polja sa područja između Volge i Urala i države srednje i istočne Evrope. Sovjeti su na taj način pokušali da se oduže ovim državama za pokornost, jer su faktički bile pod njihovom direktnom kontrolom. Naftovod je završen početkom 1960-ih i dobio je naziv „Prijateljstvo“ a dostavljao je naftu upravo do država srednje i istočne Evrope. Na ovaj način, sovjetska nafta došla je na same granice država zapadne Evrope, pa se pojavila kao glavni konkurent angloameričkim naftnim kompanijama. Moskva je provalila na tržište nudeći za 20 do 30 posto niže cijene nafte nego što su bile cijene nafte kod angloameričkih kompanija.
Iako je prije svih Vašington upozoravao svoje saveznike da ne kupuju sovjetsku naftu, jer se, kako su govorili, iza toga krije sovjetska želja da evropske zemlje učini zavisnim kroz svoje energente i tako ih stavi pod svoju kontrolu. Zemlje kao što su Austrija, Italija, Nemačka i Švedska nisu mogle odoliti očaravajućoj privlačnosti kvalitetne i jeftine sovjetske nafte i postale su jedne od glavnih kupaca.
Međutim, naftna polja „prvog i drugog Bakua“ nisu bila dovoljna da Sovjeti zadovolje svoje sve veće potrebe za naftom, pa su im bila potrebna otkrića novih naftnih nalazišta, jer su i rezerve svakim danom bile sve manje. Za održavanje nivoa proizvodnje od preko tri miliona barela dnevno, kolika je bila proizvodnja krajem ’50-ih, bila su potrebna nova naftna polja. Sovjeti su već sredinom ove decenije krenuli u istraživanje Sibira sa namjerom da se pronađu ovi energenti. Većina istraživanja bazirala se na zapadnom Sibiru, za koji se mislilo da ima dobre geološke formacije i preduslove da se pronađu rezerve nafte, ali nekoliko godina nije bilo nikakvog većeg pronalaska.
Tada na scenu stupa Farman Salmanov, pripadnik azerskog naroda, geolog koji je imao čvrsto ubjeđenje da se u Sibiru nalaze ogromne rezerve nafte. Salmanov je počtkom ’60-ih započeo bušenja u blizni grada Surguta, duž obale rijeke Ob, gdje do tada nije bilo toliko pokušaja. Nakon nekoliko mjeseci intenzivnog bušenja, već u martu 1961, iz bušotine je pod velikim pritiskom izbio mlaz nafte, ali Salmanova su drugi istraživači uvjeravali da je to samo anomalija i da nafte nema u većim količinama. Salmanov se nije dao obeshrabriti, pa je nastavio bušenje u blizini prve bušotine, tako da je već u oktobru nafta na isti način dospjela na površinu. Ovaj put, samouvjereni geolog poslao je telegram direktno na kongres Komunističke partije koji je bio u toku, a telegram je bio upućen lično tadašnjem lideru Nikiti Hruščovu. U telegramu je pisalo samo „Pronašao sam naftu“, u potpisu Farman Salmanov.
U jeku Hladnog rata ovaj kratki telegram toliko je značio Sovjetima da je Hruščov lično ovaj pronalazak slavio kao veliku pobjedu. Zahvaljujući sibirskoj nafti Sovjeti će stati u red najvećih proizvođača nafte na svijetu. Izvoz nafte i gasa postaće glavni izvor prihoda za S. Savez. Farman Salmanov je za zasluge odlikovan najvećim orednima S. Saveza i bio je veoma poštovan zbog onoga što je uradio.
Odmah nakon otkrića nafte u Sibiru sovjetska proizvodnja počela je rapidno da raste. U prvim godinama 60-ih proizvodnja je bila nešto oko četiri miliona barela dnevno, a već krajem decenije proizvodnja je porasla skoro duplo, i bila je nešto oko osam miliona barela nafte dnevno. Sovjetska nafta počela je da stiže na sve kontinente, a i zemlje koje su bile u suprotnom taboru vrlo rado su kupovale kvalitetnu i jeftinu rusku naftu. Pored već spomenutih zemlja zapadne Evrope, među kupcima našli su se i Argentina, Brazil, Egipat, Indija, Izrael, Japan i mnoge druge zemlje.
Kada je bila bitna energetska bezbjednost države jeftina komunistička nafta bila je dobrodošla i sve države su bez ikakvih problema poslovale sa S. Savezom i kupovale njihove energente. Sovjeti su zahvaljujući izvozu nafte i gasa počeli da ubiraju ogromne prihode, a trka u naoružanju koja je upravo počinjala sa SAD biće finansirana najvećim djelom od prihoda dobijenih izvozom ovih energeneta. Uspjeli su stvoriti zastrašujuću vojsku od preko pet miliona ljudi i nuklearnim naoružanjem, koju je pokretala nafta ili novac dobijen izvozom nafte.
Tokom ’70-ih godina i dva naftna šoka u ovom periodu koja su dovela do porasta cijene nafte na tržištu, Sovjeti su i dalje ubirali enormne prihode izvozom nafte. Kada je krajem ove decenije cijena za barel bila preko 30 dolara, sovjetska proizvodnja bila je preko 10 miliona barela dnevno. S. Savez je u pravom smislu riječi postao velesila, jer je bio jedina zemlja koja je mogla svoje potrebe za naftom i gasomo zadovoljavati iz sopstvenih izvora, a još je imala i za izvoz. Početkom ’80-ih zaista se činilo da Sovjeti imaju dovoljno sredstava da nastave trku u naoružanju sa SAD, ali će se situacija u drugoj polovini ove decenije dramatično promjeniti.
Jedan od događaja koji su zasigurno imali veliki uticaj na raspad S. Saveza desio se početkom februara 1985 godine. Naime, tada su se na tlu SAD po prvi put sreli američki predsednik i saudijski kralj, tj. predsednik Regan i kralj Fahd. S. Arabija je po dogovoru koji su sklopili vodeći ljudi ovih zemalja povećala svoju proizvodnju i preplavila tržište svojom naftom. Ovaj događaj u istoriji je ostao poznat kao naftni kontra-šok, jer je za razliku od prva dva šoka ovaj put cijena nafte na tržištu pala, a ne porasla.
Cijena nafte će zbog ovog postupka S. Arabije, koji je doveo do zasićenja tržišta, drastično pasti, i biće ispod 15 dolara za barel. Iako je ovaj pad pogodio sve proizvođače nafte na svijetu, pad je najviše uticao na S. Savez koji više nije imao prihoda da nastavi trku u naoružanju. Neće jedini problem za Sovjete biti trka u naoružanju, već će veći problem predstavljati činjenica da će se čitava privreda urušiti. Proizvodnja nafte koja je prije kontra-šoka bila preko 11 miliona barela dnevno, krajem ’80-ih pašće na nivo ispod šest miliona barela dnevno. Čitava sovjetska ekonomija bila je u kolapsu, država više nije imala novca da se održi na površini, plate i penzije su kasnile, a prodavnice su bile prazne.
Ovaj pad cijene nepovratno je razrušio S. Savez, a Gorbačov je bio bespomoćan jer mu je zemlja bila uništena. Da ironija bude veća, krajem ’80-ih i početkom naredne decenije cijena nafte vratila se na preko 30 dolara za barel, ali za Sovjete je bilo kasno jer je pad cijene već bio nepovratno razorio njihovu privredu. Neki autori i naučnici tvrde da je upravo ovaj kontra-šok bio glavni razlog za raspad S. Saveza. Gorbačov nije imao drugog izbora nego da 25. decembra 1991. godine da ostavku na mjestu vodećeg čovjeka Sovjeta, a narednog dana država se zvanično raspala.
Naftna industrija novonastale Ruske Federacije nakon raspada S. Saveza je zanimljiva priča i puna kontroverzi i oligarha, ali zahtjeva posebnu analizu. I ostale zemlje nastale raspadom sovjetske države su priča za sebe, u prvom redu se misli na Kazahstan i Azerbejdžan, ali i novoformirane zemlje u centralnoj Aziji zahtjevaju dodatnu pažnju. Ruska Federacija je samostalno uspjela da postigne proizvodnju veću nego što je S. Savez ikada imao, tako da je ruska energetska moć u današnje vrijeme zaista ogromna.
Autor: Jovo Ilić, master politikolog za ekološku politiku
Naslovna fotografija: Alexander Ptitsyn/МАММ/russiainphoto.ru
Deveti deo feljtona o nafti pročitajte ovde.
