U analizi filma „Vod (Platoon)“ Olivera Stouna iz 1986. godine najpre će biti reči o samom sukobu koji je filmom prikazan, glavnim akterima sukoba i njihovim najvažnijim ciljevima. Identifikovaćemo ključne ose sukoba, a potom ćemo se baviti pitanjima objektivnosti u pristupu sukobu i ukazati na alternativne poglede. Na kraju ćemo se osvrnuti na to kako film potencijalno može uticati na gledaoce, kakva je njegova poruka i koje su ključne vrednosti istaknute filmom.
Radnja filma započinje u septembru 1967. godine izlaskom američkih vojnika iz helikoptera u mestu Nam, nedaleko od vijetnamske granice sa Kambodžom. Ratne operacije u kojima će vojnici učestvovati odvijaće se u džungli, nedaleko od pomenute granice. Sukob kojim se film bavi je Rat u Vijetnamu ili Drugi indokineski rat, koji je trajao od 1. novembra 1955. godine do pada Sajgona 30. aprila 1975. godine. Sukobili su se Demokratska Republika Vijetnam (Severni Vijetnam), čiji je saveznik bio Front nacionalnog oslobođenja Južnog Vijetnama, i Republika Vijetnam (Južni Vijetnam), u savezu sa Sjedinjenim Američkim Državama.
Severni Vijetnam dobijao je pomoć od Severne Koreje, SSSR-a i Narodne Republike Kine, ali ove države nisu direktno učestvovale. Uglavnom se njihova uključenost bazirala na pomoći u hrani i novcu, kao i uređajima protivvazdušne pomoći iz SSSR-a. Filmom je stavljen fokus na učešće SAD jer prati iskustvo američkog vojnika Krisa Tejlora i njegovog voda, bez naročitog osvrta na ostale aktere sukoba. Sukob je vođen na teritoriji Južnog Vijetnama i u pograničnim delovima Kambodže i Laosa, sa povremenim bombardovanjima Severnog Vijetnama, što je dalje prouzrokovalo strogo branjenje ovog područja.
Kako bi se odredile ključne osobine sukoba i njegove ose, važno je ukazati na ideološki i politički kontekst u kojem je do sukoba došlo. Rat u Vijetnamu je jedan od ratova koji se zbio u hladnoratovskom okviru ideološke suprotstavljenosti kapitalističkog bloka država, predvođenog Amerikom, i komunističkog bloka država, predvođenog SSSR-om. Blokovska suprotstavljenost formirala je relativno stabilan bipolarni međunarodni sistem, čija su mračna strana bili tzv. posrednički ratovi. Ovaj izraz podrazumeva sukobe na teritorijama državama koje nisu SSSR ili SAD, ali u koje su ove dve sile bile umešane, podržavajući različite strane, direktnim slanjem vojnih kontigenata ili putem pomoći u hrani, novcu, oružju.
Na ovaj se način izbegavao direktni oružani okršaj dva hegemona, ali su se vodili „manji“ ratovi sa jasno iscrtanom ideološkom osom sukoba, koja oslikava suprotstavljenost na najvišem nivou sistema. Kapitalističku stranu ideološke ose u Vijetnamu zastupali su Južni Vijetnam i SAD, podržani od strane Australije, Novog Zelanda i Južne Koreje, dok su komunističku stranu zastupali Severni Vijetnam i Vijetkong, uz podršku vodećih komunističkih država (SSSR-a, Narodne Republike Kine, Severne Koreje).
Pored ideološke, sukob obeležava i politička osa. Naime, Vijetkong je organizovan kao pokret aktivista protiv vlasti Dijema u Južnom Vijetnamu, koji se pobunio i pokrenuo građanski rat za oslobođenje od postojeće vlade. Političkoj svrsi borbe Vijetkonga, dodala bih i ekonomsku. Njihovo je nezadovoljstvo dodatno proizilazilo iz klasnih odnosa na selu, gde je važan problem predstavljala zemljišna reforma spovođena od strane sistema. Vijetkong je bio podržavan od strane Severnog Vijetnama putevima u Kambodži i Laosu, poznatijim kao Ho Ši Minov put.
Zanimljivo je da je sukob u jednom periodu obeležila i religijska osa. Predsednik Dijem bio je rimokatolik, dok je dominantna religija u Južnom Vijetnamu bila budizam. Usled poteza verske diskriminacije od strane režima, 1963. godine, organizovani su masovni protesti budista, praćeni javnim spaljivanjima, i ugušeni hapšenjima, ubijanjima i prebijanjima. Iako verska komponenta nije dominanta osa sukoba, važno je pomenuti je u okviru šireg sukoba, naročito jer je dodatno uzdrmala režim.
Pomenutim osama dodala bih i intervencionizam SAD, čiji su vojnici aktivno učestvovali u borbi od 1964. godine, a direktna američka umešanost u rat formalno je završena 1973. godine. Delovanje SAD u Vijetnamu izazvalo je veliko nezadovoljstvo građana u toj državi i Zapadnoj Evropi, što je uticalo na razvoj društvenih pokreta protiv rata u Vijetnamu, koji su stvarali pritisak na državu da obustavi dejstva. Ključni ciljevi aktera bili su ideološki i politički. Sa stanovišta američkih kreatora politike, uključivanje je posmatrano kroz prizmu „domino teorije“.
Ona podrazumeva veru u to da će pad Indokine pod komunizam zapravo značiti kolaps i pad u komunizam preostalih delova jugoistočne Azije, po sistemu domina. Manje se ističe, i u ovom slučaju zaista je manje važno, to da su SAD percipirale Indokinu kao oblast bogatu sirovinama i pirinčem. Ideološke razloge imali su i SSSR, Narodna Republika Kina, Severna Koreja, čiji je cilj komunističko širenje u nove delove sveta. Vijetkong se borio protiv proamerički orijentisanog sistema u Južnom Vijetnamu, a u tome bio zdušno podržavan od strane Severnog Vijetnama, sa istim prokomunističkim i antiameričkim stavovima i željom da uspostavi vlast na čitavoj teritoriji, podrivajući i ugrožavajući suprotstavljeni model vlasti.
Nakon izloženih interpretacija osa sukoba i ciljeva sukobljenih aktera, želim da se posvetim pitanju objektivnosti u prikazu sukoba. Prva kritika koja bi se mogla uputiti je preterana istaknutost američke strane, značajna posvećenost dešavanjima u samom vodu, bez prikaza suprotstavljenih i njihovih pogleda. Oni se pežorativno, u diskursu pripadnika voda, nazivaju „žutima“, ali ništa više se o njima ne može saznati. Na ovaj način „Vod“ ne izlazi iz filmskog klišea stvaranja manihejske slike borbe dobrog i lošeg, ali neprijatelj u ovom slučaju nije u velikoj meri satanizovan.
Druga slabost se sastoji u nedovoljnoj posvećenosti ideološkim pitanjima koja su najvažnija u sukobu. Film ključni naglasak stavlja na psihološko stanje glavnog junaka i njegov doživljaj samog rata. Njegova motivacija da učestvuje zasniva se na traženju smisla života i potrebi za pravdom. On naglašava da država šalje u rat one iz najnižih slojeva, sa društvenog dna, koji nemaju mnogo izbora. Ne želi da se oseća posebno zato što pripada višem sloju američkog društva. Ovim Skot objektivno ukazuje na kategoriju američkog društva koja je najviše „ginula za otadžbinu“ u Vijetnamu. Ipak, ovde se radi o individualnoj motivaciji čoveka koji smatra da je u ratu moguće naći smisao življenja, tako da bi se ona mogla vezati i za neki drugi rat u kojem je Amerika intervenisala.
Pored kritika, izrazila bih i pohvale filmu. Ono što ostavlja najveći utisak je upad pripadnika voda u lokalno selo, pod sumnjom da podržavaju Vijetkong. Njegovi vojnici bili su primećeni u okolini, a u selu je pronađeno oružje. Epilog priče je ubijanje žene starešine sela, plač njenog deteta i muža, ubistvo još jednog civila, spaljivanje sela, silovanje jedne meštanke i odvođenje civila, koji su vezani. Američki režiser, inače veteran iz Vijetnamskog rata, prikazao je direktno kršenje međunarodnog humanitarnog prava od strane američkih vojnika, ali i njegovo obesmišljavanje komentarima vojnika o vojnim sudovima nesposobnim da deluju.
Filmom se, takođe, upućuje kritika američkoj administraciji u razgovoru komandanta Elijasa i glavnog junaka. Elijas kaže kako ne veruje u pobedu jer je Amerika dugo „prašila drugima tur“, te je red da neko to njoj učini. Jasno je da se ovim kritikuje američki intervencionizam i manifestacija hegemonije u svetu. Alternativna interpretacija sukoba mogla bi se dati prikazom perspektive pripadnika Vijetkonga, njihove motivisanosti i pristupa ratu, sa većim naglaskom na ideološku svest aktera.
Kvalitetu filma doprinose snažne poruke koje on šalje. Filmom se želi ukazati na postojanje potencijala dobrog i lošeg u čoveku, uz naglasak da od njega zavisi na kojoj će strani naći smisao. To se vidi u monologu glavnog lika, na kraju filma, koji kaže da se oseća kao dečak kojeg su stvorila dva oca – Elijas, oličenje dobrog komandanta, i Barns, oličenje zlog i sujetnog komandanta. Kris tvrdi da će se oni uvek sukobljavati u njemu za „posedovanje duše“, ali se on ipak odlučuje za stranu dobra, jer zaključuje: „Biti takav predstavlja obavezu da ponovo izgradimo sve, da naučimo druge onome što znamo i da do kraja života pronađemo blaženstvo i suštinu življenja“.
Biti svestan ovih različitih potencijala znači biti odgovoran za izgradnju boljeg sveta, sa što manje rata, jer apsolutni pacifizam nije moguć. Dodatno, antiratna poruka šalje se prikazom strahota koje učesnici voda doživljavaju, kao što su eksplozije, ranjavanje, ubistva civila. Sveopšti utisak gledaoca je njegova bolja upoznatost sa jednim od najpoznatijih sukoba posle Drugog svetskog rata, razvoj empatije prema žrtvama i vera u potencijale i odgovornost čoveka da gradi bolji i drugačiji svet.
Autorka: Kristina Nikolić, Centar za međunarodnu javnu politiku
Naslovna fotografija: empireonline.com
