Jul mjesec ljeta 1962. Žamor u sparnoj sali tokom konferencije Komunističke omladinske lige Kine prekida već tada koščasta figura kineskog reformatora i martira druge generacije – jer ako je Mao Cedung mogao svoju ulogu martira, a kasnije i vođe Narodne Republike Kine da opravda Dugim maršem, Deng Sjaoping ju je opravdao još dužim maršem kroz institucije Maovog represivnog režima, jednako tlačilačkog i ugnjetačkog i prema onima koji eklekticistički sjedinjuju ideje filozofskih i političkih sistema.
Tog je ljetnjeg dana Deng radikalno izjavio: nije važno da li je mačka crna ili bijela, važno je da lovi miševe. Ovaj naizgled minimalistički i redukcionistički stav na pragu Kulturne revolucije je eponimičan i predstavlja sintezu Dengove filozofije. Jer stvaranje hibridnog komunističkog režima, odnosno rukovanje tržišne ekonomije sa čeličnom rukom unutrašnje politike bilo je ravno privilegovanju intenzije u odnosu ekstenziju koncepta. Na koncu, Deng je, sprovodeći ekonomsku perestrojku, a prećutkujući nesprovođenje političke glasnosti, trebao postati samo junak koji pognute glave stoji na pijedestalu kineske skorije istorije.
No, ako uvažimo Renanovo zapažanje da je postojanje nacije svakodnevni plebiscit iste, figura Deng Sjaopinga je značajna i iz još jednog razloga. Naime, Deng je nakon Maove smrti 1976. otpočeo proces ekonomskih reformi koji je podrazumijevao i stacioniranje što stranog, što domaćeg kapitala uz dugu kinesku obalu, a to je za posljedicu imalo procvat brojnih kineskih priobalnih aglomeracija.
Nije, međutim, ni slutio da je time stvorio ono što je danas, uz „tačke gušenja“, jedna od neuralgičnih tačaka kineske spoljne politike. Tim prije što Kinu danas mnogi smatraju neomehenovskom ili, još bolje, neokorbetovskom svjetskom silom. Iako je neosporan ekonomski rast Kine koji je uslijedio iz Dengove odluke, neosporno je, iako manje očigledno, da je ta ista odluka stvorila problem kineske „strateške plićine“, koji za sobom povlači problem kineskih „tački gušenja“ i izgradnje vještačkih ostrva radi osvajanja, takođe vještačke, „strateške dubine“. Posljedice ovakvih odluka su današnje klaustrofobije glavnih aktera u Indijskom okeanu i Južnom kineskom moru.
Tenzije i ulozi su veliki, a uzajamno čuvanje straha, uz rijetke izuzetke, i dalje isključivo. Ova je klaustrofobija, između ostalog, uzrok aktuelnih tenzija između SAD i Kine, dvije ekonomske i političke supersile sve više multistožernog i pluralističkog svijeta, kod Spartli ostrva. Kina je pokazala spremnost da, u duhu svojih očeva osnivača, odlučno promaršira i kroz institucije međunarodnog prava poručivši da, nakon američkih prijetnji, pa i prilaska razarača, granica od dvanaest nautičkih milja ne smije biti narušena. Poručila je da nije bitno da li je mačka crna ili bijela, bitno je da lovi miševe. U prevodu, američka je prijetnja upravo to, tumačili je kao upozorenje ili objavu politike zadržavanja (containment) kineske ekspanzije.
Sa ciljem razumijevanja aktuelne političke krize važno je znati da SAD nisu potpisnice Konvencije Ujedinjenih nacija o pravu mora (The United Nations Convention on the Law of the Sea – UNCLOS), a i prema samom sporazumu na koji se Kina poziva, vještačka ostrva su samo putativna, tj. ne smatraju se pravim ostrvima; za njih ne važi pomenuti sporazum, niti imaju svoje teritorijalne vode. Stoga prisustvujemo moru interpretacija međunarodnog prava u Južnom kineskom moru. Uz to, regionalni rivali Kine i učesnici spora oko arhipelaga u kineskim morima takođe prave i naoružavaju svoja vještačka ostrva, doduše manjim intenzitetom u odnosu na Kinu koja ne ublažava svoju asertivnu spoljnu politiku.
Da bismo razumjeli koliko je, uz neosporni uticaj geografije koji, kako su tvrdili kondicionalisti samo uslovljava, a ne determiniše politiku, bitan efekat istorijskih odluka na Kinu, neophodno je uzeti u obzir članak koji je 2010. objavio američki akademik Robert D. Kaplan. U članku naslovljenom ,,Geografija kineske moći“ (The Geography of Chinese Power) Kaplan govori o dvije strategije Kine koje, bez sumnje, potiču iz gore navedenih Dengovih odluka.
Prva strategija je ,,čekić ubice“ (Assassin’s Mace), strategija koja, između ostalog, podrazumijeva izgradnju vještačkih ostrva, tj. što veću penetraciju Pacifika i projekciju vojne moći na Tihi okean koje bi omogućile Kini veliku uštedu vremena pri vojnim akcijama, naročito odbrambenim, jer bi ona time prvu liniju fronta gurnula daleko u okean (anti access/area denial). Druga strategija je ,,biserna ogrlica“ (String of Pearls) ili novi put svile. Podrazumijeva razvoj odnosa sa afričkim, azijskim i evropskim zemljama preko mora (o „mekoj moći“ Kine biće riječi kasnije). Stoga ne čudi kinesko prisustvo u Africi, kao ni činjenica da u Pakistanu, Bangladešu, Burmi i Šri Lanki Kina, zahvaljujući ulaganjima, praktično posjeduju eksklave – radi se o pakistanskoj luci Gwadar i lukama Hambantota, Sittwe i Chittagong koje se nalaze na teritorijama ostale tri zemlje, a koje je gradila Kina s ulogom odmorišta i crpnih postaja.
Ova strategija otvara mogućnost za najmanje tri nova zapažanja:
-klaustrofobija aktera u Indijskom okeanu i Južnom kineskom moru;
-amfibijska vizija kineske moći;
–soft power ili „meka moć“ na primjeru Kine.
Što se tiče, ponajprije, klaustrofobije aktera u Indijskom okeanu, ona je prouzrokovana, mnogi bi rekli, mehenovskom spoljnom politikom Kine. Alfred Tejer Mehen je 1890. napisao „Uticaj pomorske moći na istoriju, 1660-1783“, uzevši prvu godinu kao početak ere jedrenjaka, a drugu kao kraj američkog rata za nezavisnost. Zahvaljujući prijateljstvu sa Teodorom Ruzveltom koji mu je u tim godinama kolega na Mornaričkom koledžu (Teodor je predavao mornaričku istoriju), formuliše, po njegovom mišljenju, idealnu američku spoljnu politiku koja se sastojala iz kontrole Panamskog kanala i aneksije Havaja i Filipina. Sve to će Ruzvelt primijeniti po dolasku na vlast.
Neosporno je, dakle, da je Amerika nekada čitala Mehena, danas se čini da je osnivaču anglosaksonske škole geopolitike čitalačka publika kineskog porijekla. Mehen je u pomenutoj knjizi naveo šest uslova koji utiču na istorijski razvoj država, a koji se svode na ono što je, tačno sto godina kasnije, profesor na Harvardu, Džozef Naj, definisao kao soft power iliti „meka moć“. Kada se analiziraju jedan po jedan (geografski položaj, morfološka konfiguracija granica, veličina države, efikasnost vezana za morsku privredu, nacionalni karakter i karakter državne vlasti), da se primjetiti da je geografija pogodovala Kini, ali je, ipak, ako se uzme u obzir njen komšiluk, bila naklonjenija prema Japanu (jer najbolje je, prema Mehenu, kada zemlja nema kopnene granice – to, koliko god bilo kontraproduktivno u nekim slučajevima, dovodi do internalizacije egzogenih impulsa i maritimizacije mentaliteta). Ukratko, Mehen tvrdi da je najbolje oružje ono koje je naizgled bezopasno – trgovina.
Kontrola prostranih morskih površina, a more nam se, kako je tvrdio, predstavlja kao „jedinstvena tečna mašina“, omogućava državama da, manje ili više koercitivno, uslovljavaju trgovinu drugih država. Sve je to dio novokomponovane i ambiciozne kineske spoljne politike. Očigledno je da Kina trenutno, s obzirom na svoj geostrateški položaj, nije u mogućnosti da ovakvu politiku i primjeni. Stoga je mnogi smatraju prije svega neokorbetovskom, a zatim neomehenovskom svjetskom silom, iako ima onih koji, poput Erika Sejersa, nude mehenovsku analizu Rjukju arhipelaga koji, osim toga što leži kraj nalazišta nafte i plina i ima značajne ihtičke resurse, omogućava Japanu da isprati svaki kineski brod prije nego što se ovaj otisne u Pacifik (uz to, na najvećem se ostrvu arhipelaga, Okinavi, nalazi američka vojna baza i s obzirom da se najjužnija ostrva nastavljaju na Tajvan, arhipelag predstavlja moderni cordon sanitaire s izrazito antikineskom funkcijom).
Konačno, kada se kaže da je Kina možda prije neokorbetovska nego neomehenovska sila, misli se na insistiranje Džulijana Korbeta, engleskog istoričara mornarice i geostratega, na kontroli moreuza. Ovaj je profesor na Oksfordu čitao Mehena i 1911. godine objavio je svoje glavno djelo, „Neki principi mornaričke strategije“ (Some principles of Maritime Strategy). Radi se o relativizaciji Mehena – Korbet tvrdi da akcenat treba biti na moru, ali samo u okviru jedne opšte, amfibijske strategije. Ovo djelo, u kojem, između ostalog, imamo i primjenu Klauzevica na mornarički rat, stavlja akcenat na moreuze, koji su, kako je tvrdio, jednako korisni i u epohama mira. Ako se ima u vidu da je Korbet „osavremenio“ Mehena, naročito što se tiče amfibijske vizije moći, jasno je da je Kina ponajprije neokorbetovska svjetska sila.
Pomenuta je teorijska osnova korisna za analizu nelagodnosti koju glavni akteri u Indijskom okeanu (koji je sve manje indijski) osjećaju zbog suženog prostora. Osim nabrojane četiri kineske baze koje se nalaze na novom putu svile (a ne treba zaboraviti činjenicu da je Kina u pregovorima i sa Maldivima oko izgradnje još jedne, iako Maldivi ubjeđuju Indiju da do toga neće doći), Indijski je okean dom za još pet velikih indijskih (Mumbai, Karwar, Kochi, Vishakapatnam, Port Blair) i jednu američku bazu (ostrvo Diego Garcia). Jasno je dakle, uprkos ekonomskoj saradnji u okviru BRIKS-a, da je razdraženost među dvjema nadolazećim ekonomskim silama, koja, uzgred, ima i istorijske osnove, velika.
Tim prije što je Kina gotovo izjednačila broj vojnih baza sa Indijom i to u njenom dvorištu, na pet hiljada kilometara udaljenosti vazdušnom linijom od svoje obale. Iako na to ne može direktno uticati, Indija uživa određenu sigurnost imajući u vidu najveće probleme kineske spoljne politike – njene „tačke gušenja“ (choke points). Dok kod već pomenutog Rjukju arhipelaga Japan i SAD obavljaju ulogu nadzornika, kinesku strategiju u Indijskom okeanu mlakom čini moreuz Malaka (ili Malajski prolaz). U prevodu, u slučaju kulminirajućih tenzija, zemlje jugoistočne Azije mogle bi zatvoriti trgovinske prolaze, što bi, bez sumnje, dovelo do atrofiranja kineske ekonomije, ali i do disfunkcije njene mornaričke moći. U tom svijetlu treba posmatrati insistiranje Kine na „mekoj moći“, ali i izgradnju transmandarinske brze željeznice.
Posljedica je klaustrofobija koja je, na drugoj strani, uz pragmatičnost kineske spoljne politike, glavni uzrok razvoja amfibijske vizije moći. Jer osim transmandarinske brze željeznice u koju investiraju i Rusi i Kinezi, a koja počinje izgradnjom dionice Moskva-Kazanj (i koja će svesti put od Moskve do Pekinga na svega dva dana), Kina posjeduje ili planira da posjeduje teretne željeznice do Hamburga, Madrida i zemalja centralne Evrope, tzv. „trokraki evroazijski kopneni most“. Kina tako, poput jednog od svojih očeva osnivača, eklekticizuje teorije, a u pokoravanju brzom željeznicom jasan je prizvuk geopolitike Helforda Mekindera, ali i neke vrste „strategije anakonde“ o kojoj je govorio i Mehen.
Kina, uz to, sve više preuzima ulogu kontrolora na američkom, do tad pobjedničkom, bandwagon-u u Tihom okeanu, ili, preciznije, Istočnom i Južnom kineskom moru. Da bi se razumjela kineska strategija u ovom slučaju neophodno je prizvati koncept „meke moći“ (soft power) koji uvodi već pominjani Džozef Naj – radi se o ekonomskom, društvenom ili političkom privoljavanju koje dovodi do redefinicije moći i može biti isplativije za državu promotera. U članku s početka 2012, naslovljenom „Zašto je slaba „meka“ moć Kine?“, Naj analizira naizgled dobro svjetlo u kom se Kina prikazala svijetu Olimpijadom u Pekingu 2008, odnosno izložbom EXPO u Šangaju 2010. Naizgled, tvrdi, jer se za kontratas na vagi mogu uzeti obračuni sa političkim neistomišljenicima iz 2008. u tradicionalno problematičnim kineskim provincijama Ksianđangu i Tibetu, kao i hapšenja poznatih nobelovaca (Li Ksijabao), advokata i umjetnika.
Međutim, Kina je, moglo bi se reći, svega godinu dana nakon Najevog članka, bitno ažurirala svoju poziciju u pogledu „meke moći“ – usredsređena je na pridobijanje naklonosti i traženje dobrohotnosti (captatio benevolentiae) u svom komšiluku. Zasigurno će igrati na kartu novoosnovane Azijske banke za infrastrukturne investicije (Asian Infrastructure Investment Bank – AIIB) i ono što je dojmljivo jeste da je banka, u kojoj će glavnu riječ nakon ratifikacije osnivačkog sporazuma (što su do sada učinili Mijanmar i Singapur) imati Kinezi, već privukla države sa kojima je Kina u sporu oko Spartli ostrva – Maleziju, Filipine i Brunej.
Član pomenute banke biće i Vijetnam, sa kojim je Kina u sporu od 1974. zbog Paracelskih ostrva koja otad i kontroliše. Ostrva, poput Spartli arhipelaga posjeduju značajne riblje rezerve i potencijalna, mada još uvijek neistražena, ležišta nafte i gasa. Od 2012. su pod administracijom najmanje kineske provincije Hajnan. Spor ne mimoilazi ni Tajvan koji se još u martu, tri mjeseca prije osnivačkog sporazuma, prijavio pod imenom „Kineski Tajpej“, ali je odbijen. Za Kinu je, kao mnogo puta kroz istoriju, neprihvatljiva „politika dvije Kine“ ili „politika jedne Kine i jednog Tajvana“. Izuzev Kine, najveći udio u potencijalno najopasnijem oružju njene „meke moći“ imaće Indija i Rusija, 8,52%, odnosno 6,66%.
Istorijske odluke su dakle, uz aktuelni istorijski trenutak, od velikog uticaja na Kinu koja pokušava izvršiti, nakon pola vijeka, još jedan Veliki skok naprijed, ovog puta globalnih razmjera. I još su jednom Mekinder i Mehen, ovog puta zajedno, bili u pravu – Mehen je anticipirao Mekindera izjavom da je „Azija lišena direktnog uticaja mornaričke moći“. Stoga je jasno zbog čega kineski mornarički uspon prouzrokuje toliko tenzija. Jer, ako more ne omogućava ostatku svijeta da direktno ugrozi Aziju (ili preciznije – njenu Središnju zemlju), omogućava mu da joj se opasno približi, a to, u eri visoke, zopovske tehnologije i latentnog zastrašivanja, može značiti veliku prednost, što je vidljivo na primjeru analizirane kinesko-američke krize.
Uz to, vrijeme će pokazati da li će Kina uspjeti da, strategijom „meke moći“, ujedini ono na što su najveći geopolitolozi ukazivali, nazivajući „to“ najrazličitijim imenima. Mehen „širokim pojasom geografsko-političke i kulturne fragmentacije“, Fergriv „zonom sudara“ (Crush Zone), Mekinder „unutrašnjim ili marginalnim polumjesecom“ (Inner or Marginal Crescent) Spajkmen „Rimlendom“ (Rimland) i, konačno, Saul Bernard Koen „zonom frakcija“ (Shatterbelt).
