Evropa trinaestog veka bila je nalik na veliku pozornicu baroknog teatra. Bilo je to turbulentno razdoblje feudalnog uređenja, velikih previranja, uspona i padova evropskih despotovina, slavnih osvajanja, Krstaških ratova i surovih papskih inkvizicija. To je vreme vladavine velikana evropskih dinastija, poput cara Fridriha II, Kralja Džona, Mihajla VIII Paleologa, ruskog kneza Aleksandra Nevskog i drugih moćnih suverena.
Međutim, XIII vek bejaše i doba uzdizanja, doba rađanja. Rađanja novih ideja, poput osnivanja preteče parlamenta u Engleskoj, zatim uzdizanja velikih trgovačkih gradova i luka na obalama Evrope, kao i uzdizanja papske moći i velelepnih hrišćanskih zdanja širom Starog kontinenta. U vremenskoj će hronologiji velikih istorijskih datuma toga perioda, ostati takođe zapisana i godina 1217. Ona je označila rađanje jedne nove, mlade i ambiciozne balkanske kraljevine. Označila je i krunisanje viševekovne borbe jednog ponosnog naroda da na međi dve evropske kulture, dve tradicije i dve oprečne politike, istočne i zapadne, izgradi sebi dom i sačuva ga za naraštaje koji dolaze. Na tom je trusnom, balkanskom tlu, natopljenom odvajkada suzama i krvlju, izniklo Srpsko kraljevstvo.
Evropa je tada, kao i često u svojoj istoriji, bila dom velikom broju različitih naroda. Međutim, pre osam stotina godina, na početku XIII stoleća, mali broj tih naroda mogao se pohvaliti organizovanom, ustrojenom i međunarodno priznatom kraljevinom. Kraljevinom na čijem se čelu nalazio moćni vladar, Stefan Nemanjić Prvovenčani.
Pre nego što je krunisan za prvog srednjevekovnog kralja Srba i postao prvi Nemanjić koji će poneti ovu titulu, Stefan je proglašen velikim županom 1196, na saboru u Rasu. Tu je titulu nasledio od svog oca, rodonačelnika vladalačke dinastije i loze Nemanjića, Stefana Nemanje. Nakon krunisanja koje se odigralo u zadužbini Stefana Prvovenčanog, manastiru Žiča, njegova titula glasila je: „Stefan, po milosti Božijoj, venčani prvi kralj sve srpske zemlje, Dioklije i Travunije, Dalmacije i Zahumlja“.
Međutim, razdoblje koje je prethodilo njegovom konačnom gospodarenju i samostalnom upravljanju Srbijom, bilo je burno, krvavo i prevrtljivo. Treba napomenuti da se još krajem XII veka, stala voditi mučna i žestoka borba, kako na političkom i diplomatskom planu tako i na bojnom polju. Bila je to svirepa borba između dva brata, Vukana i Stefana, koji su svojim diplomatskim delovanjem upleli u nju Ugarsku i Bugarsku, pa čak i samu Papsku kuriju.
Sukob dvojice Nemanjića oko srpskog prestola, uspeo je da okonča njihov brat, Rastko, koji tada bejaše zamonašen i dobi ime Sava. U Studenici, februara 1208. godine, Sveti Sava je nad moštima njihovog oca Simeona, zakleo svoja dva brata na mir, vernost i na prekid besomučnog bratoubilačkog rata.
Stefan Prvovenčani i njegov brat Rastko Nemanjić smatraju se za najobrazovanije ljude toga vremena. Ako bismo analizirali njihove političke postupke i delovanje, videli bismo da su dva brata bili vrlo dobar tandem i da su svako u svojoj sferi moći i uticaja učinili neizmerno mnogo za srpsku srednjevekovnu državu. Svojom mudrom i pragmatičnom politikom, prvi srpski kralj je utabao staze rane srpske diplomatije i međudržavnih odnosa. U vremenu kada su Balkan potresali ratovi na svim stranama, kada su dinastičke razmirice i sukobi na bugarskom, latinskom i grčkom dvoru odnosili sve više žrtava, Srbija je zajedno sa epirskom državom despota Teodora, bila najuređenija i najstabilnija.
Neretko i oštricom mača, ali češće britkim umom, Stefan Prvovenčani je sačuvao Srbiju od spoljnih i unutrašnjih sukoba, sklopio nova i važna savezništva, obezbedio svojoj dinastiji apsolutnu moć i kontinuitet i ovenčao srpski narod kraljevskom krunom.
Nemali je broj ljudi u našem društvu koji Stefana Prvovenčanog nastoje prikazati kao papskog slugu i katoličkog vladara i time baciti senku na njegovu uspešnu vladavinu. Međutim, on je pre svega bio mudar i pragmatičan državnik, koji je shvatio da se politika i diplomatija ne mogu voditi crno-belo. On, koji svoje izaslanike jeste poslao po kraljevsku krunu u Rim, Papi Honoriju III i koji zbog tog čina bi žestoko osuđivan širom tadašnje Srbije, bio je ujedno i prvi koji je inicirao autokefalnost za srpsku pravoslavnu crkvenu organizaciju.
Na tu važnu misiju u Nikeju, poslao je svoga brata Savu, visoko uvažavanog i poštovanog u krugovima Ohridske arhiepiskopije, da crkvenu samostalnost za Srbe najpre izdejstvuje kod cara, a potom i kod crkvenih vlasti. Upravo u tome ogleda se genijalnost i mudrost Stefanove politike. Razdoblje njegove vladavine donelo je Srbiji kraljevsku krunu sa zapada, a crkvenu samostalnost sa istoka. Važno je dakle, iz današnje perspektive, da uvidimo koliko je ovo bio veliki korak za srpski narod, a da se 1217. godina pokazala kao izuzetno značajna po našu buduću državnost.
Naime, jedan od glavnih ciljeva srpskih despota, voždova i budućih vladara, biće vaspostavljanje Srbije kao kraljevine, kako na kraju srednjeg veka, tako i u periodu Srpske revolucije i oslobađanja od Osmanlija. Upravo ta srpska kraljevska kruna, ovenčana slavom i blagostanjem nemanjićke Srbija, imaće veliku simboličku i moralnu vrednsot budućim naraštajima. Ona će biti svetionik i cilj ka kome ćemo stremiti u vekovima koji dolaze. Taj cilj, Srbija će u punom obimu ostvariti 22. februara 1882. kada je Narodna skupština donela zakon kojim se ,,Knjaževstvo Srbija proglašava za Kraljevinu Srbiju”.
Sa druge strane, autokefalnost Srpske pravoslavne crkve i njen prvi arhiepiskop Sveti Sava, imaće ključnu ulogu u očuvanju identiteta, vere i tradicije našeg naroda, u okrutnim vremenima ropstva koja će uslediti. Srpska pravoslavna crkva će biti ta koja će baštiniti našu književnost, slavnu istoriju, srednjevekovne spise neprocenjive vrednosti i naposletku, omogućiti samu egzistenciju srpskog življa.
Crkva će biti ta koja će u vremenima potpunog mrtvila i tame nad našim prostorima, uspeti da okupi, objedini i sačuva Srbe. Nakon uspostavljanja samostalne srpske arhiepiskopije i Savinog mudrog organizovanja novih episkopija, pravoslavlje postaje i zvanična vera Srpskog kraljevstva. Iz toga se može zaključiti da su upravo Stefan Prvovenčani i Rasto Nemanjić postavili temelje jednom od najbitnijih činilaca srpske istorije i društva – Srpskoj pravoslavnoj crkvi.
Krunisanje Stefana Provovenčanog za srpskog kralja pokazalo je još sredinom srednjeg veka izraženu svest o značaju jake i kompaktne države u našem narodu, što se ne bi moglo reći za mnoge evropske, a naročito balkanske narode, koji su i vekovima potom lutali u nespretnoj potrazi za sopstvenom državom. Moglo bi se reći da su jedinstvo i sloga srpskog naroda, plemstva i sveštenstva, premda se radi o feudalnom konceptu društva, bili na visokom stupnju tokom XII, XIII i u velikoj meri XIV veku.
Naravno, čvrsta je ruka Stefanovih potomaka, Uroša I, kralja Milutina, zatim Stefana Dečanskog i naposletku prvog srpskog cara Stefana Dušana, bila od presudnog značaja. Oni su ti koji su svojom državničkom veštinom, umećem, harizmom i znanjem, održavali i jačali taj „srpski savez“ i svojim delima izgradili kult svetih vladara, Nemanjića. U decenijama koje su sledile, sve do XV veka, srpski narod i država bili su u ekspanziji, kako teritorijalnoj, tako i kulturnoj, ekonomskoj i diplomatskoj.
Mlade, ugledne princeze sa evropskih dvorova, poput Ane Dandolo, unuke mletačkog dužda i Jelene Anžujske, udavale su se za srpske vladare. Ta praksa jasno dokazuje veličinu i moć Srpskog kraljevstva na evropskoj diplomatskoj i političkoj sceni druge polovine srednjeg veka.
Tu međutim, možemo videti i slabost srednjevekovnih monarhija, koje vrlo često nisu opstajale nedugo po smrti svojih najmoćnijih vladara. Imamo, dakle, primere Kraljevine Bosne, srpske države zapadno od reke Drine, koja je pala na kolena nakon smrti Tvrtka I Kotromanića, zatim primer Vizantije koja je ostavši bez svog poslednjeg velikog vladara Manojla I Komnina, utonula u međusobne razmirice i borbe za presto. Ovakva je sudbina zadesila i Bugarsku nakon smrti cara Kalojana Asena, a dva veka kasnije i Srbiju.
Stefana Prvovenčanog koji je preminuo 1227. godine na srpskom je prestolu nasledio sin Radoslav. Njemu je otac ostavio uređenu i izgrađenu Srbiju, čistih računa kako na spoljnom, tako i na unutrašnjem planu. Mošti prvog kralja iz dinastije Nemanjić počivaju njegovoj zadužbini, manastiru Žiča.
Proglašenje Srbije za kraljevinu bio je dakle istorijski događaj koji je utabao put procvatu društva i jezika i koji je ujedno predstavljao početak jednog velikog, višedecenijskog uzdizanja srpske države, njene trgovine, rudarstva, arhitekture i kulture. Od toga trenutka, pa sve do druge polovine XV veka naša država je rasla na svim poljima, da bi svoj vrhunac dostigla 50-tih i 60-tih godina XIV veka, kada je Srbija dostigla rang carevine.
Zato bi danas trebalo negovati sećanje i uspomenu na ovaj veliki događaj, kojim se moramo ponositi i čiji značaj smo dužni sačuvati od zaborava. Putujući kroz veličanstvenu srpsku istoriju, punu uspona, moćnih vladara, ratnika i heroja, kao i bolnih poraza, padova, ropstva i tragedija, nailazimo na zaista veliki broj izuzetno važnih datuma i događaja za naš narod, ali jedan od najvažnijih svakako jeste proglašenje Srbije za kraljevinu, 1217.
Poznavanje i poštovanje sopstvene istorije i tradicije, nije samo omaž velikanima naše prošlosti, već i zalog za budućnost, kako bi se srpska reč mogla čuti dalje, a srpski narod mogao živeti bolje.
